U prvom delu teksta napisanog povodom izmene muzejske postavke posvećene Užičkoj republici donosimo pregled konteksta srbijanske politike sećanja i spornih tačaka koje krase pristup autora izložbe ovoj tematici. Takođe, objašnjavamo kontinuitet komunističkih borbi koje su nužno prethodile uspostavljanju Užičke republike, te rasplet prve godine okupacije i uspostavljanja revolucionarne vlasti kao čina otpora spoljnjem i unutrašnjem neprijatelju.
Početkom oktobra 2016. godine u okviru Narodnog muzeja Užica (NMU) svečano je otvorena nova stalna muzejska postavka „Užička republika“, finansijski podržana od strane Ministarstva kulture. Kako piše Politika, „ponovo je to muzejska priča o Užičkoj republici, ali gledana novim istorijskim očima, iz ugla ovog vremena… spojeni su tako četnici i partizani, kokarda i petokraka“. Na svečanosti otvaranja izložbe muzejski istorijski savetnik i jedan od njenih autora Radivoje Papić je izjavio: „ideja je bila da se što realnije, bez ideološke ostrašćenosti, prikažu i jedan i drugi pokret, koji su sarađivali do novembra 1941. godine i učestvovali u stvaranju slobodne teritorije, koja je kasnije nazvana Užička republika.“
Retoričko odbacivanje „pristrasnosti“ i insistiranje na postideološkoj poziciji uobičajeni su postupak velikog broja istoričara prilikom legitimacije sebe samih kao nadpolitičkih i metodološki bezgrešnih naučnih autoriteta. Ovakav pristup tematici Drugog svetskog rata, kakav je dominantan na postjugoslovenskom prostoru, garantuje nepotpun i nepravedan prikaz partizanskog pokreta.
Pristup koji negira važnost konflikta kao društvenog odnosa i počiva na neoliberalnoj dogmi o „prevaziđenosti ideologije“ nije kadar da na adekvatan način način sagleda političke sukobe iz prošlosti. Upravo je radikalna ideološka diferencijacija bila ključna u odnosima različitih pokreta na tlu okupirane Srbije (1941–1944), a partizanski pokret ostvarivao ju je ne samo kroz vojni sukob protiv okupatora i kvislinga, već i tako što je u skladu s kontinuitetom borbe Komunističke partije Jugoslavije (KPJ), nastojao osujetiti restauraciju političko-ekonomskog sistema Kraljevine Jugoslavije.
S druge strane, četnički pokret imao je dijametralno suprotne, reakcionarne ciljeve i političke postavke. Užice je 1941. predstavljalo više od oslobođene teritorije, ono je bilo centar revolucionarne vlasti koja je kroz do tada na ovim prostorima neviđene oblike komunalnog organizovanja (Narodnooslobodilačke odbore) izgradila emancipatornu oazu u okupiranoj Evropi.
S obzirom na to da su osnovu ove vlasti činili komunisti koji su bili vojno i političko rukovodstvo Narodnooslobobodilačkog pokreta, možemo zaključiti da je sve ono što Užičku republiku čini relevantnom slobodarskom tvorevinom omogućio partizanski pokret, dok je četnički doprineo njenom rušenju, a ne stvaranju.
Nažalost, revolucionarna dimenzija NOB-a značajno je skrajnuta u novoj muzejskoj postavci, koja u nastojanju da „bez ideološke ostrašćenosti prikaže i jedan i drugi pokret“ upada u relativizaciju četničke kolaboracije i istovremeno predimenzioniranje fenomena povremenog antiokupatorskog angažmana pojedinih ravnogoraca. Izbegavanje ideološkog pozicioniranja prilikom prezentacije prošlosti predstavlja uzaludan napor, te uglavnom završava u perpetuiranju desničarskih narativa. Ignorisanje socijalističkog karaktera Užičke republike spada u ideološku produkciju aktuelnog režima, koji u svrhu onemogućavanja levog odgovora na krizu kapitalizma sprovodi konstantnu bagatelizaciju i demonizaciju revolucionarnih pokreta iz prošlosti.
Gde su proleteri?
Već u Miloševićevoj eri (1987–2000) postojali su elementi revizije Drugog svetskog rata, ali najsnažniji talas institucionalne podrške rehabilitaciji snaga kolaboracije u Srbiji došao je tek s padom Miloševića u oktobru 2000. godine[1]. Nakon tzv. demokratskih promena revizionistički pogled na Drugi svetski rat sa svoje marginalne društvene pozicije u emigracijskim publikacijama, političkoj opoziciji, paraistoriografiji i vrlo malom delu istoriografije prelazi u sferu službene istorijske politike države, postajući centralna tema mnemoničke hegemonije.[2]
Ove godine, državne institucije u istom su ključu obeležile godišnjicu utemeljenja prve partizanske slobodne teritorije. Pošta Srbije, u saradnji s NMU-om, izdala je poštansku marku s printom slike Dragoljuba Vuksanovića „Borci Kadinjače“. Slika prikazuje tri naoružana radnika u radničkim odelima, s kapama, ali bez petokraka. Uklanjanje proleterskih obeležja s prikaza partizanskih boraca predstavlja grubu reviziju i to ne samo zato što su borci Radničkog bataljona (dela Užičkog partizanskog odreda „Dimitrije Tucović“) koji su izginuli u bitci na Kadinjači od samog početka rata nosili petokrake.
Direktor užičkog muzeja, Nikola Gogić, navodi da je ova institucija idejni tvorac marke, te konstatuje da nije sve u partizanskim obeležjima: „Mi moramo znati da su na Kadinjači od 250 boraca samo petorica bili članovi KPJ. To su bili užički pekarski, tkački, krojački radnici. Ne treba sada tim radnicima naknadno gurati partijske knjižice i druga partijska obeležja u džepove. Oni su izašli da brane slobodu i da brane svoje Užice.“
Partizanski odred „Dimitrije Tucović“
Čak i kada bismo ignorisali opštepoznatu činjenicu o tome kakva su obeležla nosili partizanski borci, Gogićeva argumentacija bila bi nevažaća i neutemeljena. Isticanje relativno malog broja organizovanih komunista među borcima Radničkog bataljona kao dokaz apolitičnih i isključivo patriotskih motiva partizanske borbe predstavlja dekontekstualizaciju dešavanja iz 1941. godine i relativizaciju razdoblja koje im je prethodilo.
Naime, pune dve decenije uoči rata, KPJ je bila zakonom zabranjena opcija. Okolnost represivnog državnog aparata komunistima je onemogućavala da vode ravnopravnu političku borbu te da u svoje redove uključuju mnogobrojno članstvo, a svaki oblik njihovog politčkog rada odvijao se u uslovima ilegale. Jugoslovenska država se u međuratnom periodu nalazila u stanju permanentne krize, bilo da se radilo o ustavno-parlametnarnom razdoblju (do Šestojanuarske diktature), ili direktnijem obliku diktature.
Raspon međuratne klasne borbe nužno je bio određen antidemokratskim postavkama Kraljevine. Komunistička partija predstavljala je jedinu političku snagu koja je svojim radom adresirala goruće društvene nejednakosti. Partija je pokazala svoju snagu organizacijom generalnog štrajka protiv učestvovanja Jugoslovenske vojske u intervenciji protiv revolucije u Rusiji i Mađarskoj, kao i mnogih drugih štrajkova.
Na skupštinskim izborima 1920. godine KPJ osvaja oko 200.000 glasova. Politička borba tridesetih godina intenzivira se kroz studentske, ženske i antifašističke organizacije. Izbijanje Drugog svetskog rata SKOJ je npr. dočekao kao organizacija od 30.000 članova. Svojevrsni vrhunac delovanja KPJ u međuratnom razdoblju činiće angažman na odbrani Republike u Španskom građanskom ratu, gde će ključnu ulogu u organizovanju antifašističkih dobrovoljaca koji su iz Jugoslavije odlazili uz Španiju (koje je režim u tome konstantno nastojao da osujeti) imati upravo Partija i njeni ilegalni kanali.
Po okupaciji Srbije i Jugoslavije u Drugom svetskom ratu masovna mobilizacija i politička participacija velikog broja ljudi u borbi protiv okupatora i kvislinga omogućila je izgradnju paralelnog političkog sistema. Iako većina boraca partizanskog pokreta na početku rata zaista nije bila aktivna u članstvu KPJ, njihova borba nužno se oslanja na kontinuitet klasne borbe ranijih godina, što njihove ciljeve čini revolucionarnima, a „izostanak“ petokraka neopravdanim.
S obzirom na to da je ovaj kontinuitet demokratske revolucinarne borbe u novoj postavci NMU-a marginalizovan i prećutan, ne iznenađuje to što je pročetnički publicista Milosav Samardžić, pozdravio ove promene: „Prethodna postavka trajala je preko pola veka. Ova svakako neće toliko, ali trajaće dugo. U sledećoj postavci, Titove žrtve popeće se na jednu lestvicu više. Pa posle nekoliko decenija još za jednu, itd. A tek kada dođu u prvu rečenicu, kada se u stvari postavka više ne bude zvala ‘Užička republika’, već recimo ‘Zločini komunista tokom takozvane Užičke republike’ – znaćemo da je u Srbiji izvršena deboljševizacija.“[3]
Pretnju totalnog izokretanja zvaničnog pogleda na istoriju (koji je po pitanju Drugog svetskog rata i SFRJ već uveliko definisan kroz viktimizacionu prizmu „revolucionarnog terora“) i potpune institucionalizacije narativa o tobožnjim žrtvama komunizma koju priželjkuje Samardžić treba shvatiti krajnje ozbiljno. Brisanje proleterskog znamenja i relativizacija četnika svakako predstavljaju pomak u tom pravcu.
Tragom pobune
Fenomen kolaboracije u periodu okupacije Srbije i Jugoslavije istoričar Milan Radanović opisuje kao „ambijent koji odgovara okupatoru u cilju što dužeg zadržavanja na okupiranom području. Svaki dan produžetka okupacije na tlu Jugoslavije podrazumevao je smrt više stotina, ponekad i nekoliko hiljada civila i pripadnika pokreta otpora, ubijenih od strane okupatora i kolaboracionista. Osim toga, produžetak okupacije sa sobom je donosio razaranje materijalnih dobara.“[4]
Ovakve okolnosti svaki čin vojne ili ideološke kolaboracije, odnosno svaki doprinos prolongiranju okupacije, čine zločinom samim po sebi. U ovom razdoblju supereksploatacije i nasilne represije počinju prve pripreme za opštenarodni oružani ustanak. KPJ od početka okupacije vrši pripreme za borbu, osuđuje genocidne politike kvislinških džava (prvenstveno tzv. NDH), te poziva nemačke i italijanske vojnike da prestanu da prolivaju „svoju krv, kao i krv naroda koji su preduzeli sve da spreče ovaj rat i katastrofu koja ih je zadesila.“[5]
Na sastanku Politbiroa CK KPJ, 4. jula 1941. godine, donesena je odluka o početku oružanog ustanka. Ranije formirani Glavni štab NOPOJ-a (Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije) u svom će Biltenu od 12. augusta rezimirati: „Ovog puta se ne radi više o tome da je bolje stojeći umreti nego klečeći živeti; ovaj put se radi o tome da je bolje stojeći se boriti nego klečeći umreti.“[6]
Prva ustanička akcija zvanično se odvila pet dana ranije u Beloj Crkvi kraj Krupnja,[7] kada su ubijena dvojica kvislinških žandarma koji su pokušali da spreče borce Rađevske partizanske čete u održavanju antifašističkog zbora. Ustanak se proširio prvo na Zapadnu, a zatim i na druge krajeve Srbije.
U stvaranju slobodne teritorije u zapadnoj Srbiji učestvovalo je 13 partizanskih odreda, a treba napomenuti kako je u ustanku sudelovalo i nekoliko četničkih jedinica. Te jedinice bile su pod komandom Ratka Martinovića, popa Vlade Zečevića i Veselina Misite, koji su krajem avgusta otišli s Ravne gore i na narodnom zboru u manastiru Trnoša, bez saglasnosti Dragoljuba Mihailovića, odlučili da podignu ustanak u Podrinju. Jedinica pod komandom Veselina Misite, samostalno je oslobodila Loznicu, dok su snage pod komandom Martinovića i Zečevića u sadejstvu s partizanima oslobodile Krupanj.
Početkom septembra 1941. godine pukovnik Draža Mihailović pokušao je da stavi Ratka Martinovića pod svoju komandu, što je Martinović odbio. Njegova četa do tog trenutka narasla je na oko tri stotine boraca. Zečević i Martinović napisali su pismo Draži Mihailoviću, u kome su mu poručili: „Ako stupite u borbu protiv Nemaca, priznajemo vas za svog komandanta. U protivnom, mi borbu produžujemo, a vas ne priznajemo za komandanta.“[8] Mihailović nedugo zatim Martinovića u odsustvu osuđuje na smrt, a nakon četničkog napada na Užičku republiku i Martinović i Zečević prelaze u partizane.
Iako se užička izložba dotiče biografija Martinovića i popa Zečevića s početka rata, prećutano je da su u borbu stupili bez naređenja četničke komande, kao i to da je Mihailović Martinovića osudio na smrt.
KPJ je na području zapadne Srbije i Šumadije raspolagala s približno 1.300 članova (više od polovine članstva u zemlji), a na slobodnoj teritoriji živelo je oko milion ljudi. Prema stavu Partije da se na području jednog okružnog komiteta KPJ formira jedan partizanski odred, u Užicu je početkom jula formiran Užički partizanski odred „Dimitrije Tucović“. Ulazak ovog odreda u Užice 24. septembra, koje su tri dana ranije pod pritiskom ustaničkih akcija napustile nemačke snage, smatra se početkom Republike.
Nedugo nakon što je Užički odred umarširao u grad pod srpskom trobojkom s istaknutom petokrakom, pristupilo se proširivanju jedinice. Najznačajniji događaj predstavljalo je formiranje Radničkog bataljona, sastavljenog od lokalnih železničarskih, krojačkih, tkačkih i pekarskih radnika. Klasna dimenzija antifašističke borbe tako je bila izražena ne samo kroz simboliku već i kroz konkretni sastav partizanskih jedinica.
Narodna vlast = demokratija
Istovremeno s prvim akcijama partizanskih odreda započelo je i razbijanje organa buržoaske vlasti koji su se stavili u službu okupatora. Istoričar Venceslav Glišić donosi pregled dinamike uspostave narodne vlasti na samom početku oružane borbe:
„Početni period razvoja narodne vlasti, do Vojno-političkog savetovanja u Stolicama, u Srbiji nije protekao bez dileme. Posle jasno izraženog cilja koji je istakao Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju u pripremama za ustanak – da će se radni narod boriti ‘za vlast radnika i seljaka u naslonu na SSSR’, u početku ustanka – s obzirom na proces stvaranja antifašističke koalicije – Komunistička partija Jugoslavije tokom jula u svojim proglasima ne postavlja zahteve za izmenu društveno-političkog sistema. To znači da ne postavlja pitanje vlasti, ali insistira na stvaranju odbora Narodnooslobodilačkog fronta, štaviše, Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju savetuje nekim okružnim komitetima KPJ u prvoj polovini avgusta da – ako opštinske uprave nisu u službi okupatora već koliko-toliko štite interese naroda – treba da ostanu na svojim mestima i pod kontrolom narodnooslobodilačkih partizanskih odreda, ali se istovremeno insistira na tome da gde god je moguće treba uspostavljati vlast narodnih komiteta.“
U selima su postojali poverenici Narodnooslobodilačkih fondova, dok su u gradovima uspostavljeni i odbori. Članovi gradskih odbora delovali su ilegalno, dok su poverenici po oslobođenim selima bili legalizovani. Glavni zadatak ovih tela bilo je prikupljanje hrane i opreme za partizanske odrede, a kad je većina sela na teritoriji nekog od okružnih komiteta bila oslobođena, učinjeni su prvi koraci za stvaranje narodne vlasti.
Prvi takav komitet uspostavljen je u selu Bastavu rađevskog sreza. Kada su snage partizanskog pokreta narasle do te mere da su počele da oslobađaju gradove, s osnivanja mesnih NOO-a pristupilo se osnivanju opštinskih i sreskih.
Sastanak mesnog NOO-a u Sremu 1941. godine.
Prvi sreski NOO u Srbiji formiran je 4. septembra u Krupnju. Tom prilikom ukinuta je predratna vlast sreskog načelništva, opštine i žandarmerijske stanice. Sud, poreska uprava i katastarska sekcija takođe su ukinuti, što govori o tome do koje je mere vođstvo NOB-a antifašističku borbu smatralo raskidom sa „starim svetom“, a ne pukom odbrambenom akcijom.
Sve ovo vodilo je osnivanju glavnog NOO-a za Srbiju u Užicu početkom novembra, koji je funkcionisao kao neka vrsta partizanske vlade. Vlast ovog tela imala je piramidalnu ingerenciju nad okružnim, sreskim, opštinskim i mesnim odborima. Deo članstva Glavnog NOO-a koje je imenovao CK Partije ranije je učestvovao u narodnoj vlasti na lokalnom nivou i rukovodio svim poslovima zajednice, počevši od prikupljanja sredstava za pomoć borbenim jedinicama – pri čemu je najviše tereta podnosio ekonomski najstabilniji deo stanovništva – do nabavke drva za ogrev i organizovanja kulturno-prosvetnih aktivnosti.
Ovakav oblik demokratizacije i klasne rekonfiguracije vlasti mogao je da ponudi isključivo partizanski pokret, dok se od četničkog, pored zločinačkih manifestacija njegove antikomunističke i velikosrpske ideologije, mogla očekivati samo restauracija ranije opisanog nepravednog monarhističkog sistema.
[1] Iako institucionalizacija istorijskog revizionizma započinje tek nakon silaska Miloševića s vlasti, ne može se ignorisati doprinos normalizaciji četničkih kolaboracionista od strane njegove birokratije. Iako su komemorativne aktivnosti vezane za četnički pokret dolazile uglavnom od opozicije, režim je u razdoblju od 1991. do 1999. godine sarađivao sa dobrovoljcima koji su koristili četničku ikonografiju na ratištima u Hrvatskoj, BiH i na Kosovu. Asociranje četničkog pokreta i sa ratovima devedesetih zbog njihovog simboličkog i političkog oživljavanja kroz te grupe čini njihovu rehabilitaciju danas još problematičnijom. Takođe, pozicija Miloševića kao političara koji je delovao kroz strukture partije sa socijalističkom odrednicom u nazivu (SPS), dok se istovremeno zalagao za liberalizaciju tržišta i agresorske međuetničke sukobe, suštinski je revizionistička. Njegova politička opcija zaslužna je za otvaranje prostora istorijskom revizionizmu u Srbiji.
[2] Polazeći od pojma hegemonije iz gramšijanske tradicije, Bertold Molden teorijski je razradio koncept mnemoničke hegemonije. Videti: Berthold Molden, „Resistant Pasts Versus Mnemonic Hegemony: On the Power Relations of Collective Memory“, Memory Studies, 9:2, 2015, 125-142.
[3] Samardžić ovde demonstrira notornu istorijsku neobrazovanost. U Srbiji je nemoguće izvršiti „deboljševizaciju“ s obzirom na to da KPJ u razdoblju NOB-a i dolaska na vlast nije bila boljševička partija. Kada bi KPJ bila boljševička u razdoblju 1941–1945 vodila bi klasni, a ne narodnooslobodilački rat (koji je imao aspekte klasnog sukoba). Boljševizam pripada drugom razdoblju revolucionarne istorije, a kod kvazinaučnika, poput Samardžića, predstavlja praznu denuncijatorsku kategoriju ravnu psovci.
[4] Intervju Milana.Radanovica za portal Lupiga.
[5] Zbornik NOR, tom II, knjiga 2, 20.
[6] Zbornik NOR, tom II, knjiga 1, 20.
[7] Iako se 7. jul kasnije obeležavao kao državni praznik i Dan ustanka naroda Srbije bilo je nekih akcija i pre toga dana.
[8] Ratko Martinović, Od Ravne gore do Vrhovnog štaba, Rad, Beograd, 1979.