U drugom i poslednjem delu teksta napisanog povodom nove postavke Narodnom muzeja u Užicu, donosimo vam hronološki pregled politike četničkog pokreta u prvim danima nacističke okupacije Srbije 1941. godine. Na temelju istorijskih dokumenata i objavljenih istraživanja objašnjavamo na koji su način Dražini četnici okrenuli leđa partizanskom pokretu, vršili zločine nad borcima za slobodu i na isti način kao i okupator doprineli padu Užičke republike. Poslednji deo teksta predstavlja pokušaj prikaza užičke izložbe unutar šireg evropskog revizionističkog konteksta kao i osvrt na tobožnje „antifašističke“ korene EU.
Tragom izdaje
Uprkos tome što su neke četničke jedinice uzele učešća u borbama, pukovnik Draža Mihailović bio je stava da još uvek nije vreme za ustanak. Ugovorena saradnja između četnika i partizana postojala je samo u pojedinim sektorima fronta. Računajući na to da će, poput četnika Pavla Đurišića u italijanskoj okupacionoj zoni, postići dogovor s nemačkim okupacionim snagama, Mihailović je odbijao da uspostavi kontinuiranu saradnju s partizanskim odredima kao i da sa snagama koje su mobilisane na Ravnoj Gori stupi u otvoreni sukob sa okupatorom. Paralelno s pregovorima koje vodi s partizanima on nastavlja kontakt s Milanom Aćimovićem, kao i predstavnicima Nedićeve vlade.[1]
Nakon neuspešnih pregovora između Tita i Mihailovića 19. septembra u Struganiku, usledio je još jedan sastanak u selu Brajići podno Ravne Gore, 27. oktobra, na kome je samo dogovoreno da se u odnosu između partizana i četnika zadrži status kvo, te da se ratni plen deli, kao i da partizani četničkoj komandi dostave izvesnu količinu novca i oružja.[2]
Izložba navodi kako je u vreme održavanja ovog sastanka na Ravnoj gori boravio delegat britanske vlade, Bil Hadson, u pratnji četničkog majora Zaharija Ostojića. Ovo prestavlja nedopustiv i krajnje dekontekstualizovan prikaz jednog od najvećih zločinaca na tlu Jugoslavije u Drugom svetskom ratu. Uz Pavla Đurišića, Ostojić je januara/februara 1943. godine bio jedan od predvodnika četničke ofanzive na području Sandžaka (pljevaljski, bjelopoljski i pribojski srez), koja se kasnije nastavila na području Čajniča i Foče. Tada je u kratkom razdoblju poklano oko četiri hiljade poimenično popisanih lica muslimanske veroispovesti, od kojih su jednu četvrtinu činila deca.
To što je Zaharije Ostojić, koji je uoči pokolja Mihailovića u depeši izvestio kako „sastavlja detaljan plan za uništenje turaka“,[3] na užičkoj izložbi predstavljen kao pripadnik „jednog od oslobodilačkih pokreta“ bez najsitnijeg spomena njegovih kasnijih akcija, predstavlja nastavak insistiranja savremene srpske istoriografije na prećutkivanju najvećeg četničkog zločina u toku čitavoga rata.
Dan nakon pregovora u Brajićima Dražini predstavnici Banislav Pantić i Nenad Mitrović sastali su se u Beogradu s oficirom Abvera, Jozefom Matlom, i preneli mu poruku pukovnika Mihailovića u kojoj se on stavlja na raspolaganje za borbu protiv komunista u saradnji s Vermahtom.[4] U toku iste noći četnici ulaze u sve otvorenija neprijateljstva prema partizanima – zarobljavaju i ubijaju Milana Blagojevića, komandanta Šumadijskog odreda.
Ovakvi postupci, kao i povećana koncentracija četničkih jedinica na slobodnoj teritoriji, za Vrhovni štab bili su više nego dovoljna indicija da se sprema napad, pa su obavljene pripreme za odbranu Užica. Već 2. novembra, četnici pod komandom žandarmerijskog narednika Filipa Ajdačića masakrirali su devetoro komunista u Skakavcima kod Kosjerića. Jedan od direktnih počinitelja bio je i sam Ajdačić, a među žrtvama su se nalazile i dve učiteljice, predratne čklanice KPJ, Milena Kosovac i Jela Gmizović.
Izmasakrirani leševi Milene Kosovac i Jele Gmizović
Napad četničkih jedinica na oslobođene gradove pukovnik Mihailović uredno je najavio generalu Hinhoferu, komandantu 342. nemačke pešadijske divizije koja u tom trenutku vrši ofanzivu na oslobođenu teritoriju u Mačvi, u svom pismu on opravdava svoje učešće u napadu na gradove borbom protiv komunista, i traži da se od zapadne Srbije napravi „slobodna zona u kojoj četnici održavaju red“[5]
Oružane borbe počele su 31. oktobra na prilazima Užicu i zahvaljujući pojačanjima iz Čačanskog i Kopaoničkog odreda četnici su odbijeni. Narednih dana, četnici Draže Mihailovića u sadejstvu sa četnicima Koste Pećanca napadaju Ivanjicu i zauzimaju Gornji Milanovac, gde su zarobili 135 partizana i partizanki iz bolnice.[6]
Dok partizani pokušavaju da osiguraju front na jugo-istoku i isteruju četnike iz Požege 3. i Čačka 4. novembra, na Užice kreće novi napad sa severa, pod vođstvom kapetana Račića, koji u selu Karanu zarobljava 115 partizana. Uprkos velikim gubicima Narodnooslobodilački pokret uspeo je da odoli četničkoj ofanzivi i odbije njihove snage ka Ravnoj gori, tako osiguravši samostalnu kontrolu slobodne teritorije.
Procenjuje se da su četnici Draže Mihailovića u periodu od 1. do 9. novembra zarobili 365 partizana i simpatizera partizanskog pokreta. U toku sukoba dovlačili su ih na Ravnu goru, odakle su ih 13. novembra prebacili u selo Slovac, gde su predati Vermahtu. Od 365 zarobljenika, njih najmanje 261 streljano je u Valjevu 27. novembra, neki su streljani naknadno, a ostali su deportovani u logore; jedan manji deo je pušten. [7]
S obzirom na to da se predaja zarobljenika dogodila u isto vreme kada i sastanak Draže Mihailovića s predstavnicima Vermahta, očigledno je ovim činom pukovnik Mihailović pokušao da se prikaže kao veran i pouzdan saradnik u borbi protiv komunizma.
Draža Mihailović očekivao je da će od okupatorskih snaga dobiti neophodnu podršku da njegova vojna organizacija opstane i da kroz borbu s partizanskim pokretom ojača svoje pozicije.
Uprkos svim ustupcima koje su činili, nemačke okupacione snage nisu imale dovoljno poverenja u Mihailovića, kao predstavnika vlade u Londonu, stoga podrška izostaje i nemačke snage nastoje da razoružaju četnike koji nisu lojalni kvinsliškoj vladi. Iz tog razloga mnoge jedinice prethodno pod komandom Draže Mihailovića legalizuju se i prelaze pod komandu Koste Pećanca.
Četnici antifašisti u antifašističkoj Evropi
Kako Radanović sumira, četnički pokret ne može biti antifašistički zbog toga što u njihovim dokumentima nigde ne postoji termin antifašizam, ali i zbog toga što oni koji su vojno sarađivali s fašistima i od njih dobijali pomoć za borbu protiv antifašista jednostavno ne mogu biti smatrani antifašistima. Neki delovi četničkog pokreta, posebno u periodu od kraja avgusta do početka novembra 1941. godine, mogu se smatrati antiokupatorskim, ali to ne opravdava pridavanje epiteta „antifašistički“ celom pokretu, a koji pripadnici pokreta ni sami sebi nisu davali.[8]
Autori nove muzejske postavke u Užicu izbegli su ovu zamku korišćenjem neutralnog pojma „dva oružana pokreta otpora“, ali je to ne čini manje problematičnom. Pored depolitizacije pomenute u prvom delu teksta, jedan od centralnih problema interpretacije četničkog pokreta u muzeju je i veoma uska kontekstualizacija.
Naime, dok izložba detaljno uvodi posetioce u širi predratni kontekst i početak Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, ona se naglo završava slomom Užičke republike, ne nudeći ni neki kratak pregled ostatka rata i njegovog kraja. Na taj način izostavljene su sve aktivnosti četničkog pokreta nakon novembra 1941. godine koje bi jasno pokazale da je period Užičke republike u širem kontekstu četničkog pokreta ipak marginalan.
Antifašizam je pojam koji se direktno vezuje za komunističku ideološku i političku tradiciju. Već 1924. godine Komunistička partija Nemačke osniva Savez boraca crvenog fronta (der Rote Frontkampferbund), iste godine KPJ donosi Rezoluciju o antifašističkoj propagandi, a 1926. Antonio Gramši govori o stvaranju „Jedinstvenog fronta antifašističke i antikapitalističke borbe“. Nakon dolaska fašista na vlast, komunističke partije sve se intenzivnije bave razradom strategije antifašističke borbe. Tako 1934. godine Četvrta zemaljska konferencija KPJ zaključuje da treba raditi na stvaranju jakog antifašističkog fronta, a i Kominterna se kao krovno političko telo međunarodnog komunističkog pokreta ovim pitanjem bavila na svom Sedmom kongresu 1935. godine.
Depolitizacija antifašizma kroz njegovu dekomunizaciju ne ograničava se samo na tvrdnju da je četnički pokret bio antifašistički, nego ima i šire implikacije, jer brisanje komunizma iz antifašizma dominira diskursima o Drugom svetskom ratu širom Evrope već od posleratnog perioda. Kako se u Srbiji članstvo u Evropskoj uniji generalno posmatra kao svetlo na kraju tunela koje bi okončalo tranziciju i konsolidaciju neoliberalnog kapitalizma, rehabilitacija četničkog pokreta retorički se uklapa u evrointegracijski diskurs kroz argument o antifašističkim korenima Evropske unije.
Tako je u toku procesa rehabilitacije Dragoljuba Mihailovića, a i nakon njega, Vuk Drašković insistirao na prozapadnoj orijentaciji Mihailovića i njegove vojske. Verovatno najapsurdniji primer ove vrste argumentacije (iako ne jedini) jeste inicijativa da se Draži Mihailoviću podigne spomenik u Briselu, koju je u januaru 2016. godine pokrenuo predsednik Republičke asocijacije za negovanje tekovina Ravnogorskog pokreta i poslanik Srpskog pokreta obnove, Aleksandar Čotrić, obrazloživši da se Mihailović „borio za Evropsku uniju i pre same EU“, kao i da je bio komandant prve antifašističke gerile, a to su vrednosti na kojima je stvorena EU.[9] Ovakva argumentacija bila je generalno prisutna u javnim istupanjima zagovornika rehabilitacije Mihailovića.
Paradoksalno, narativ o Evropskoj uniji i njenim antifašističkim korenima u kontekstu rehabilitacije četničkog pokreta koristili su i protivnici rehabilitacije uglavnom liberalne ili levoliberalne provinijencije, kao i predstavnici nekoliko političkih stranaka. Osnovni argument ove vrste svodi se na shvatanje rehabilitacije i prevrednovanja četnika kao relativizacije antifašizma koja bi mogla da ugrozi ulazak Srbije u Evropsku uniju upravo zbog njenog počivanja na antifašističkim vrednostima i pobedi nad fašizmom.[10]
Institucije Evropske unije ne samo da nisu reagovale na rehabilitaciju ili izjednačavanje četničkog pokreta s partizanskim, nego čak podržavaju procese rehabilitacije i restitucije. Imeđu ostalog, u 19. članu rezolucije Evropskog parlamenta o procesu evropske integracije Srbije, usvojene u martu 2012. godine (kada se u Srbiji očekivala rehabilitacija Mihailovića na jednom od narednih ročišta), srpskim vlastima se savetuje da započnu i garantuju rehabilitaciju i finansijsku kompenzaciju žrtvama progonjenim iz političkih, etničkih ili religijskih razloga.[11]
Rehabilitacija, restitucija privatnog vlasništva i istraživanje masakra 1944. i 1945. godine spominju se u nekoliko članova dokumenta bez ijedne napomene o njihovoj zloupotrebi. U dokumentu je vidljiva šira tendencija da je interes Evropske unije prvenstveno privatizacija društvenog kapitala i učvršćivanje kapitalističkog društva u cilju stvaranja „bezbednog i predvidljivog poslovnog okruženja“.[12]
Čak i jedan od eksponata užičke izložbe ruši narativ o tobožnjoj inherentnosti između antifašizma i „Evrope“ kao politički nedefinisanog simboličkog koncepta najčešće korištenog od strane domaće liberalno-nacionalističke javnosti. Radi se, naime, o plakatu štampanom od strane Nedićeve vlade naslovljenog s „vešću“ o padu Moskve. Pripadnici Srpske državne straže isticali su ovaj plakat po Užicu nakon njegovog pada kako bi dodatdno demoralisali stanovništvo. U njegovom centralnom delu istaknut je tekst:
„Moskva je pala, srce komunizma je iščupano. Smrtni udarac ovom bolesniku dat je za sva vremena, a Evropa ujedinjena, Evropa koja nosi visoko barjak na kojem će biti ispisane reči, i to reči koje će povući sa sobom i dela: Svakome hleba, svakome rada; koliki rad, tolika plata. […] Sovjetski vlastodršci dvadeset godina zatvorili su svoje granice oku stranca. Strahovali su da nova ruska pokolenja ne vide da su u najkapitalističkijim zemljama plate i standard radnika deset puta više…“
Gotovo je nemoguće zamisliti slikovitiji doprinos tezi mnogih savremenih marksista prema kojoj je slika o Evropskoj uniji kao tvorevini utemeljenoj na „antifašizmu i demokratiji“ zapravo neodrživa, te kako je koncept „ujedinjene Evrope“ već jednom bio u službi istorijskog fašizma, pa stoga ne treba čuditi što se njime i danas služe snage ekstremne desnice. Proevropski plakat iz štamparije Nedićevih zločinaca najbolji je dokaz tome da nikakve „evropske vrednosti“ ne mogu zameniti princip socijalne pravde i jednakosti, princip kojim su se rukovodili jugoslovenski komunisti kada su stvarali prvu slobodnu teritoriju u nacifašizmom pregaženoj Evropi.
Plakat Nedićeve vlade – prokapitalistička propaganda fašističke vlasti
Zaključak
Nova muzejska postavka o Užičkoj republici koja polazi od neoliberalnog narativa o „prevaziđenosti ideologije“ mora se sagledati u kontekstu zvanične politike sećanja na Drugi svetski rat, koja je na snazi u Srbiji od 2000. godine, a koja je bila najintenzivnija tokom vladavine Demokratske stranke do 2012. godine.
Hegemoni diskurs o četničkom pokretu sadrži dve dominantne perspektive i revizionističke načine argumentacije. Prvu predstavlja narativ o nacionalnom pomirenju kroz izjednačavanje partizanskog i četničkog pokreta. Ovaj narativ ozvaničen je 2004. godine usvajanjem izmena Zakona o pravima boraca kojima su pripadnici Jugoslovenske vojske u otadžbini i Ravnogorskog pokreta dobili status „boraca Narodnooslobodilačkog rata“, a dalje je konstantno perpetuiran u udžbenicima istorije i javnim diskursima.[13]
Ovo izjednačavanje ide rame uz rame s potpunom depolitizacijom oba pokreta i njihovih sukoba, ali i s nacionalizacijom Narodnooslobodilačkog rata pod parolom „Srbi su antifašisti“.[14] Kao što je već pomenuto, to je vrlo očigledno i u postavci Narodnog muzeja Užica, u kojoj se ideološke dimenzije vide samo iz izloženih dokumenata. Iako se partizanski pokret ne kriminalizuje i ne postoji fokus na komunističke zločine, što bi se moglo očekivati od izložbe koju su podržale državne institucije Srbije, emancipatorske i revolucionarne političke ideje i prakse Užičke republike i Narodnooslobodilačke borbe skoro su nevidljive.
S druge strane, iza prividnog postideološkog stanovišta najčešće se krije antitotalitarizam koji ne podrazumeva samo izjednačavanje fašizma i komunizma, već se u postsocijalističkim zemljama shvata prvenstveno kao osuda komunizma. Antitotalitarno stanovište s antikomunizmom u svojoj osnovi postalo je ključni okvir zvanične politike sećanja u Srbiji od 2000. godine za koji je karakteristično posmatranje celog Drugog svetskog rata i Jugoslavije kroz prizmu „zločina oslobodilaca”.
Kada se rat posmatra kroz tu prizmu poraženi postaju žrtve, pa se pripadnici snaga kolaboracije interpretiraju kao žrtve komunističkog nasilja bez obzira na njihovu odgovornost za kolaboraciju i zločine. Reevaluacija kolaboracionističkih pokreta za cilj ima zamenu vrednosnih pozicija: antifašizam treba da bude odbačen kao borba za moć i komunistički zločin, a kolaboracija se društveno prihvata kao odbrana nacije i potpuno legitimna borba protiv komunizma.[15]
Antitotalitarno sagledavanje Drugog svetskog rata ne depolitizuje Narodnooslobodilačku borbu, već se, naprotiv, njena potpuno legitimna revolucionarna dimenzija koristi kao glavni argument za delegitimaciju i demonizaciju partizanskog pokreta.[16] U revizionističkoj interpretaciji partizanskog pokreta kao zločinačkog, borba protiv okupatora i značaj oslobođenja zemlje predstavljaju se kao sekundarna svrha pokreta koji se redukuje na to da mu je glavni cilj bilo nasilno uspostavljanje komunističke vlasti i teror nad neistomišljenicima.
Iako proponenti revizionističkih teza konstantno insistiraju na tome (na isti način kako je i nova postavka o Užičkoj republici predstavljena), u pitanju nije novi kritički istoriografski osvrt na Drugi svetski rat „bez ideološke ostrašćenosti“, već osvrt koji počiva na antitotalitarnoj ideologiji antikomunizma koja služi uspostavljanju ideološke prevlasti kapitalističkog društva. On svoj ideološki okvir maskira u narativ o potrebi suočavanja s totalitarnom – komunističkom prošlošću.
U tom smislu, četnički pokret sa Dragoljubom Mihailovićem kao centralnom ličnošću konstruisan je istovremeno i kao nacionalni antifašistički pokret i kao kolektivna žrtva revolucionarnog terora. Kao pokret koji se borio ne samo protiv okupatora nego i protiv komunističke Narodnooslobodilačke vojske, on se savršeno uklapa u antitotalitarni diskurs u Srbiji, ali odgovara i politici sećanja Evropske unije koja se na takvom diskursu zasniva.
Borivši se protiv oba totalitarizma i postavši žrtva jednog, četnički pokret se predstavlja kao pozitivan, kao onaj koji se borio za nacionalne interese i očuvanje društvenog i političkog poretka na koji se današnje političke elite ugledaju i zbog toga njegovo prevrednovanje i jeste jedan od najistaknutijih predmeta politike sećanja. Istovremeno, njegova višedecenijska konstrukcija kao antifašističkog pokreta omogućava srbijanskoj državi pogodnu antifašističku prošlost koja nije vezana za komunizam.
[1] Nikola Milovanović, Draža Mihailović (poglavlje: Ravna gora postaje stožer velikosrpske buržoazije)
[2] Isto (poglavlje: Mihailovićeva izdajnička taktita na pregovorima u Brajićima)
[3] Milan Radanović, Kazna i zločin (Beograd: Rosa Luxemburg Stiftung, 2015.) 81. – 91.
[4] Zbornik NOR-a, tom XIV/1 , 857.
[5] Zbornik NOR-a, XIV/1, 861.
[6] Zbornik NOR-a, XIV/1, 376.
[7] Milan Radanović, Kazna i Zločin, Rosa Luxemburg Stiftung, Beograd, 2015, s. 58.
[8] Preuzeto iz izlaganja Milana Radanovića održanog u CZKD-u povodom razgovora o njegovoj knjizi „Kazna i zločin“
[9] http://www.telegraf.rs/vesti/politika/1961728-evropa-ceni-cica-drazu-srpski-djeneral-dobija-spomenik-u-srcu-evropske-unije
[10] Predsednik Helsinškog odbora za ljudska prava RS Branko Todorović izjavio je da je „rehabilitacija četničkog vođe je civilizacijska sramota i šamar evropskoj Srbiji.“ Slično, Sonja Biserko upozorila je na nacionalizaciju antifašizma, čime se Srbija odriče vrednosnih temelja na kojima se zasniva čitava Evropa.
[11] http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=MOTION&reference=B7-2012-0188&language=EN
[12] Isto, član 11.
[13] Zakon o pravima boraca,vojnih invalida i njihovih porodica, Službeni glasnik Republike Srbije, 137/2004.
[14] Odgovor Aleksandra Vučića na pitanje o izjednačavanju dva pokreta: http://www.blic.rs/vesti/politika/vucic-slavimo-dan-pobede-jake-pobednicke-srbije/h9r6sxl
[15] Olivera Milosavljević, „Geschichtsrevisionismus und der Zweite Weltkrieg“ [Istorijski revizionizam i Drugi svetski rat], u: Mythos Partizan: (Dis)Kontinuitäten der jugoslawischen Linken [Partizanski mit: (Dis)kontinuiteti jugoslovenske levice], eds. Đorđe Tomić et al, Unrast Verlag, Münster, 2013, 226-227.
[16] Videti: Krunoslav Stojaković, „NOB u raljama historijskog revizionizma“, u: Milan Radanović, Oslobođenje. Beograd, oktobar 1944, Rosa Luxemburg Stiftung, Beograd, 2014, 9-33.