Uspon i pad Kominterne[12 min. za čitanje]

Pred vama je recenzija Kominterne Dankana Halasa, knjige koja je originalno izdata 1985. godine. Kako piše naš član, istoričar Stefan Gužvica, tema je relevantna i za borkinje i borce za socijalizam u 21. veku.

Iako je ideja o učenju istorije radi izvlačenja lekcija iz iste odavno svedena na najobičniji kliše, postoje dela koja su ipak na visini jednog tako nezahvalnog i komplikovanog zadatka. Izrazito pozitivan primer takvog pisanja istorije jeste The Comintern Dankana Halasa (London: Bookmarks, 1985). Kao mešavina istorijskog pregleda i političkog pamfleta, Halasova knjiga pokušava da izvuče lekcije za levicu na osnovu političkog iskustva Treće internacionale, poznatije kao Kominterna, te prati njen uspon i pad od osnivanja 1919. do ukidanja 1943. godine.

Iako se radi o istorijskom pregledu, Halasov cilj nije bio da otkriva nove istorijske podatke, nego da predstavi već poznate događaje kroz prizmu teorijske tradicije internacionalističkog revolucionarnog socijalizma koji je u vreme Hladnog rata odbijao da se prikloni kako američkoj, tako i sovjetskoj strani. Halas, poprilično očekivano, otvara svoju knjigu izdajom socijaldemokratije, čije vođe su se 1914. godine stavile na stranu nacionalnih država koje su odlučile da sopstveno stanovništvo bace u krvav rat.^[1] Ovaj događaj je bio početak kraja Druge internacionale, koja je tim potezom podredila klasne interese nacionalnim (ovo gledište postaće poznato kao socijal-patriotizam). Halas potom sumira događaje u narednih nekoliko godina, u kojima antiratna levica pokušava da se organizuje, a popularnost njenih ideja raste dok sve veći deo stanovništva shvata da je Veliki rat najobičnije potkusurivanje velikih sila u kojem ceh plaća isključivo niža klasa.

Sledeći ključni događaj je, svakako, Oktobarska revolucija 1917. godine, koja je uspostavila prvu radničku vladu još od Pariske komune 1871. godine. Uzevši u obzir da se prva radnička revolucija desila u Rusiji (a da se očekivalo da će biti samo prva u nizu), osnivački kongres Treće internacionale održan je u Moskvi marta 1919. godine. Međutim, ovaj kongres bio je relativno mali i u suštini je samo postavio temelje za Drugi kongres, koji je, prema Halasovim rečima, bio „pravi osnivački kongres“.^[2] Na tom kongresu iznesen je čuveni 21 uslov za pridruživanje Kominterni. Ovi uslovi kasnije su tumačeni kao „dokaz“ autoritarne prirode boljševičkog pokreta, te su kao takvi u poslednjih nekoliko godina predstavljani i u nekim domaćim medijima liberalne levice. Radi se o gruboj dekontekstualizaciji i čitanju istorije unazad. Kao što Halas demonstrira, 21 uslov svesno je stvoren da bi članstvo u Kominterni odbili oni delovi partija koji su i dalje bili reformistički nastrojeni i da bi se reformisti oslabili među revolucionarnim radništvom koje je te partije još uvek podržavalo. Razlika u mišljenju nije zabranjivana, nego su po širokoj liniji obuhvatane sve revolucionarne struje. Stoga je, recimo, uskoro osnovana i Profinterna, čiji cilj je bio da približi revolucionarne sindikaliste i komuniste, iako se nisu međusobno slagali o metodama borbe.^[3] Svesno su odbacivani samo reformisti i oportunisti. Primera radi, nemačke nezavisne socijaldemokrate (USPD), koje je predvodio Kaucki, već su u tom trenutku bile deo vlade koja je samo godinu i po dana ranije ugušila Spartakistički ustanak nakon kojeg su pogubljeni Roza Luksemburg i Karl Libkneht. Uslovi kojima su se partije poput USPD-a protivile nisu bili uslovi koji su navodno stavljali Kominternu pod kontrolu Moskve (za šta se danas optužuju), nego raskid sa reformizmom i oportunizmom. Ko može zameriti Komunističkoj internacionali što je, samo šest godina nakon početka rata koji je odneo više od 16 miliona života, svesno onemogućila pristup Karlu Kauckom, osobi koja je, kao glavni ideolog socijaldemokratije do 1914. godine, imala autoritet da taj rat makar pokuša da spreči, ali je odabrala put nacionalizma?

U isto vreme, odluke Kominterne bile su uperene ne samo protiv desnog krila radničkog pokreta, nego i protiv ultralevog krila. Iako su boljševici odbijali parlamentarizam kao vid uređenja buduće radničke države i želeli da je zasnuju na radničkim većima (sovjetima), parlamentarizam i izlazak na izbore smatrani su za legitimne taktike u državama u kojima revolucionarna situacija nije postojala.^[4] Jednostavno, revolucionarna levica mogla je da izgradi bazu samo aktivnim učešćem na svim poljima političke borbe, uključujući tu i parlament, dok je odbijanjem političkog angažmana u suštini odbijala da izgradi sebi legitimitet potreban u očima radnica i radnika koji nisu bili klasno osvešćeni ili revolucionarno opredeljeni. Ove lekcije izrazito su značajne i u današnjim uslovima, kada se na levici vode žustre debate o izlasku na izbore i potencijalnom političkom angažmanu kroz parlament.

1921. godina bila je početak kraja uverenja o skoroj neminovnosti revolucija na zapadu Evrope. Nemački i mađarski komunisti su poraženi, a sovjetska Rusija je na domaćem terenu bila primorana na privremenu taktičku restauraciju kapitalističkih odnosa kroz NEP. Stoga je na Trećem kongresu još dublje raspravljano o potrebi angažovanja u reformističkim borbama u fazama u kojim revolucionarni uslovi ne postoje. Donesene su Teze o taktici koje su izričito istakle da je zadatak komunističkih partija da prošire, prodube i ujedine borbu za konkretne zahteve. Svaka primedba na podnošenje parcijalnih zahteva, svaka optužba za reformizam, izraz je iste one nesposobnosti razumevanja osnovnih uslova revolucionarne akcije koju pokazuju određene revolucionarne grupe koje se protive učešću u sindikatima ili korišćenju parlamenta. Ne radi se o proklamaciji konačnog cilja proletarijata, nego o zaoštravanju političke borbe, koja je jedini način da se proletarijat dovede do konačnog cilja.^[5]

Na ovom kongresu po prvi put je razrađena ideja jedinstvenog fronta, odnosno ograničene saradnje sa centrističkim i reformističkim strujama sa ciljem pridobijanja njihovih pristalica. Ukratko, u situaciji kada je pokret u defanzivi, mora se voditi borba za uticaj i podršku, uz održavanje organizacione i političke nezavisnosti.^[6] Zadatak komunista unutar jedinstvenog fronta jeste njegova konstantna radikalizacija.

Poslednji kongres o kojem Halas piše pozitivno i afirmativno jeste Četvrti kongres iz 1922. godine, na kojem je Lenjin, već bolestan, ukazao na preveliki uticaj sovjetske partije na Kominternu.^[7] Taj autoritet će u narednim godinama, kako komunistički pokret bude slabio, jačati, iako se u Sovjetskom Savezu počeo razvijati sistem mnogo drugačiji od onog koji je zamislio Lenjin. Sledeće godine, došlo je do poraza komunista u dve države u kojima su se pojavili revolucionarni uslovi: u Bugarskoj, usled nastupanja sa ultralevih pozicija, i u Nemačkoj, zbog nastupanja sa desnoreformističkih pozicija. Nakon smrti Lenjina, proces degeneracije sovjetske države se nastavio, a Kominterna je između 1924. i 1928. godine meandrirala između levih i desnih pozicija, koje su predstavljali Zinovjev i Buharin. U međuvremenu, Sovjetski Savez se sve više birokratizovao, a Staljin je postepeno učvršćivao svoju vlast, prvo kroz postavljanje kadrova, a onda i kroz napade na opoziciju unutar partije. „Socijalizam u jednoj zemlji“ postao je zvanična politika ne samo zbog izolovanosti Sovjetskog Saveza (kojoj su doprinele i greške različitih komunističkih partija), nego i zbog toga što je odgovarao vladajućim krugovima nove države.

Kominterna je dostigla svoju najnižu tačku 1928. godine, kada je na Šestom kongresu ustanovljena ultraleva politika Trećeg perioda. Na osnovu toga su socijaldemokrate izjednačene sa fašistima i prozvane „socijal-fašistima“. Novi „jedinstveni front“ podrazumevao je borbu protiv socijaldemokratskog vođstva, ali otvorenost prema socijaldemokratskim radnicama i radnicima. Međutim, napad na njihovo rukovodstvo kao „fašiste“ samo je otuđio socijaldemokratske radnice i radnike. S druge strane, događaji u svetu, a naročito ekonomski krah 1929. godine, naizgled su potvrdili ispravnost ideje Trećeg perioda prema kojoj je globalni kolaps kapitalizma bio neminovan, te se takva politika još više učvrstila. Staljinova prevlast u sovjetskoj državi sad se prenela i na Kominternu, pa su počela imenovanja njemu odanih ljudi na pozicije od odgovornosti, što ranije nije bio slučaj. Tako je na čelo Kominterne došao Molotov (koji pre toga nikada nije radio u Kominterni), a nacionalne partije su preuzimali poslušnici poput Ernsta Telmana i Klementa Gotvalda.^[8] Demokratski centralizam tada je postao oruđe za ućutkivanje onih koji se ne slažu. Tako je, na primer, Palmiro Toljati praktično preko noći prešao put od kritičara do vernog pristalice ultraleve linije Trećeg perioda.^[9]

Politika Trećeg perioda desetkovala je većinu komunističkih partija: mase radnica i radnika počele su da ih napuštaju usled odbijanja da se uključe u ključne sindikalne i političke borbe tog vremena. Jedina veća partija koja je znatno porasla u tom periodu bila je Komunistička partija Nemačke (KPD), mada se razlozi njenog uspeha moraju tražiti u novom ekonomskom kolapsu Nemačke i usponu fašizma, a ne u politici Kominterne. Iako su se socijaldemokrate nesumnjivo ponašale oportunistički i stalno pravile kompromise sa desnicom, komunističko odbijanje saradnje sa njima dodatno je ojačalo desnicu, a leve radnice i radnike koji su bili razočarani politikom SPD-a nije nimalo približilo KPD-u, nego ih je prosto ostavilo bez alternative. Na kraju je nesaradnja između socijaldemokrata i komunista bila značajan faktor u dolasku fašista na vlast.^[10]

Nakon dolaska fašizma na vlast u Nemačkoj, a potom i Austriji, radnički pokret tih zemalja je uništen, a njegove vođe pobijene, proterane ili poslate u logore. Nakon toga Kominterna pravi još jedan zaokret, ovaj put krajnje udesno. Pošto sovjetsko rukovodstvo shvata da je fašizam glavna pretnja miru i da je usmeren prvenstveno protiv boljševizma, Sovjetski Savez ponovo kreće u defanzivu i pokušava da organizuje front odbrane od ekspanzije fašizma. Međutim, za takav front potrebni su saveznici, koje Staljin pokušava da nađe u Francuskoj i Velikoj Britaniji. Da bi udobrovoljio vladajuće klase tih zemalja, Kominterna preko Georgija Dimitrova plasira ideju narodnog fronta, koji, za razliku od jedinstvenog fronta, nije predstavljao savez radničkih partija, nego i savez sa građanskim partijama tog doba. Pored toga, komunisti su prihvatili patriotizam kao legitimno sredstvo mobilisanja ljudi za odbranu od fašizma. Sve ovo je trebalo da predstavi komuniste kao lojalne državi da bi ih vladajuće klase tih zemalja lakše prihvatile. Iako je narodni front bio izuzetno uspešan u ponovnom omasovljavanju određenih komunističkih partija, politika narodnog fronta je propala do početka 1939. godine. Određeni konkretni rezultati koji su postignuti, poput značajnog proširenja radničkih prava u Francuskoj, postignuti su kao posledica borbi odozdo, a ne opreznosti rukovodstva Komunističke partije Francuske.^[11]

Međutim, do početka 1939. godine, Španska Republika bila je pred porazom, a Čehoslovačka je bila raskomadana od strane Hitlera i njegovih saveznika uz aktivnu podršku Britanije i Francuske. Staljin je uvideo da njegov pokušaj sa antifašističkim savezom neće uroditi plodom. To je dovelo do još jedne promene taktike, koja je ovaj put zaključena paktom Molotova i Ribentropa o nenapadanju, potpisanom 23. avgusta 1939. godine. Kominterna je slala izrazito protivrečna naređenja, te komunisti nisu znali kako da se prema njemu odnose, mada je većina verovala da se radi o privremenoj meri pre konačnog obračuna sa fašizmom. U ovom trenutku, međutim, Kominterna nije slala jasne instrukcije jer, jednostavno, nije bila bitna: u potpunosti je transformisana u aparat sovjetske spoljne politike, a u vremenu kada je Sovjetski Savez bio u spoljnopolitičkoj defanzivi, članovi Kominterne nisu bili značajni. Pored toga, Kominterna je u periodu pre toga bila praktično i fizički uništena, jer je veliki broj pripadnika te organizacije nestao u Staljinovim čistkama od 1936. do 1938. godine.^[12] Jedino značajno uputstvo bilo je da je rat 1939. godine „imperijalistički rat“ i da radnice i radnici u njemu ne treba da zauzimaju strane. Taj „imperijalistički rat“ postao je „antifašistički rat“ 22. juna 1941. godine, kada je nacistička Nemačka izvršila napad na SSSR i prekršila Pakt o nenapadanju. Da bi u potpunosti uverio Britaniju i Francusku da Sovjetski Savez ne namerava da zbaci kapitalistički sistem u njihovim zemljama, Staljin je 1943. godine konačno raspustio Kominternu.

Ako bi se Halasov pregled istorije Kominterne morao svrstati u određenu kategoriju istoriografskog pisanja, bio bi to udžbenik. Njegova knjiga nastoji ne samo da informiše, nego i da obrazuje, da ukaže na uspehe i neuspehe. Halas pritom izbegava pojednostavljene liberalne interpretacije, poput one po kojoj je pakt Molotova i Ribentropa bio tobožnji dokaz „sličnosti“ „dvaju totalitarizama“, i pokušava da razume te događaje i složenost istorijskog momenta u kojem su se odvijali. Međutim, to svakako nije apologija sovjetskih taktičkih postupaka i ustupaka tridesetih godina, nego njihova kritika sa stanovišta istinske revolucionarne levice. Glavna poruka knjige jeste da je propast Komunističke internacionale počela kada je ona prestala da bude internacionala – odnosno, kada je podređena potrebama sovjetske spoljne politike. Iz ovoga proizlazi šira poruka o neophodnosti svetske revolucije i ostvarivanja međunarodnog socijalističkog poretka. Internacionalizam revolucionarne levice, za razliku od liberalnog internacionalizma, nije zasnovan na moralizovanju i na lepim željama. Revolucionarna levica je internacionalistička jer se protiv kapitalizma kao globalnog sistema možemo boriti samo na globalnom nivou. Internacionalizam nije slogan, nego nužnost. Svest o toj nužnosti ključna je za sve one kojima interes za socijalizam u dvadesetom veku nije samo stvar intelektualne radoznalosti, nego i inspiracija za budućnost.