Žene su danas vidljivije više nego ikada do sad u ljudskoj istoriji. One obavljaju veliki deo plaćenog i većinu neplaćenog rada. Globalno posmatrano, većina radnih sati otpada na rad žena, iako su muškarci ti koji i dalje imaju veliku prednost u naplati svog rada. Onda kada su plaćene, žene za isti posao primaju manju novčanu nadoknadu od muškaraca (Sutcliffe, 2001: 59).
Napori pokreta za žensku emancipaciju i socijalističkih pokreta od XIX veka do danas, uspeli su da pospeše javni profil žene. Pravo glasa, pravo na abortus i kontracepciju, na zaštitu od nasilja u porodici, pravo na rad… ne predstavljaju samo legislativne napretke u pokušaju što doslednijeg sprovođenja Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima, već su povratno uticali i na samopercepciju i samovrednovanje žena, kao i na odnos koji prema njima zauzimaju muškarci, kao i način na koji ih tretiraju zvanične institucije.
Pogrešno bi bilo, ipak, ovaj proces ženske i opštedruštvene emancipacije shvatati jednolinearno i evolucionistički. Polazim od pretpostavke da je položaj žene u društvu, glede njenih prava, sloboda i ekonomske nezavisnosti, određen prvenstveno u susretu između ekonomske baze društva – odnosno položaja koje dato društvo u određenom trenutku zauzima unutar sistema globalne podele rada i svetskog tržišta – i snage i karaktera društvenih pokreta koji se mobilišu sa ciljem ostvarivanja ženske emancipacije.
Fokus ovog teksta usmeriću na položaj žena u odnosu na rad i polno-rodni sistem u porodici u Srbiji. Ovo pitanje je od izuzetne važnosti, posebno danas kada procesi deindustrijalizacije i privatizacije, praćeni vrtoglavim porastom nezaposlenosti i pospešeni svetskom ekonomskom krizom i posebno krizom evrozone, putem „mera štednje” drastično menjaju strukturu srbijanskog, ali i drugih evropskih društava, prvenstveno onih koja se nalaze na periferiji evrozone (Živković, 2012; Čakardić, 2012).
Regresivna privredna transformacija kroz koju naše društvo danas prolazi uslovljava promene u materijalnim uslovima i strukturi porodičnih domaćinstava iz društvenih klasa koje preživljavaju prevashodno ponudom sopstvene radne snage na tržištu rada. Paralelno s tim, istraživanja ukazuju na snaženje patrijarhalnih ideja o ulozi koju bi porodica, odnosno žena, trebalo da igraju u našem svakodnevnom životu i opštoj društvenoj reprodukciji (Radoman, 2011).
Zvanični ideolozi i tumači ovog procesa „tranzicije” manično upiru prstom u tradicionalni i patrijarhalni moral i kao lek nam prepisuju još „evropskih vrednosti”, a do njih ćemo doći – ubrzavanjem tempa „evropskih integracija”. Naše društvo mora da se konačno modernizuje, da se već jednom civilizuje, da postane kao Zapad i – problem rešen. (Perović, 2000; Stojanović, 2007) Nažalost, redukcija zvanične političke scene na „pro-evropsku” i „anti-evropsku” desnicu gotovo se u potpunosti reflektuje i na sferu intelektualne proizvodnje. Malobrojna nova levica tek pravi prve korake na polju političkog i naučnog angažmana i suočena je s velikim zadatkom pobijanja ovakvih ideoloških zamagljivanja i, još važnije, početka rada na konstrukciji socijalističkog odgovora i alternative ovom prividnom dualitetu tradicionalno-moderno.
U tom smislu, pokušaću ovde da na osnovu već postojećih empirijskih istraživanja o položaju žene u domaćinstvima u Srbiji i odabiru porodičnih socio-ekonomskih strategija ponudim, makar u grubim crtama, delatni okvir za dalju diskusiju o preokretanju sadašnjeg trenda u pravcu ostvarivanja pune društvene, političke i ekonomske jednakosti između žena i muškaraca, u sklopu ideje o neophodnosti šireg i radikalnog društvenog preobražaja.
Modernizacija u SFRJ: između tržišta i emancipacije
Jugoslavija je iz Drugog svetskog rata izašla kao agrarno društvo. Oko 70% stanovništva živelo je mahom na parcelama jedva većim od jednog hektara. Narodnooslobodilačka revolucija nasledila je, tako, društvo u kom je patrijarhalni moral proisticao iz privatnog poseda na selu, opremljenog zaostalom tehnologijom i pritisnutog oskudicom u životnim sredstvima i prostoru.
Proširena patrijarhalna porodica, u kojoj je više generacija živelo skupa pod dirigentskom palicom najstarijeg muškarca, služila je ujedno i kao mehanizam solidarnosti i preživljavanja u teškim uslovima i kao mehanizam kontrole države nad stanovništvom. Domaćinstva su mahom kolektivno proizvodila za sopstvene potrebe, ali nauštrb angažovanja nekih njihovih članova (tj. prvenstveno članica) u javnom životu. Ovakvo stanje reflektovalo se i u Srpskom građanskom zakoniku, koji je na snazi bio od 1884. godine do konačnog poraza monarhije u ratu. On je, između ostalog, branio ženi pravo glasa, nasledstva, razvoda, abortusa…
Sama činjenica da je 100,000 žena tokom rata učestvovalo u radu Antifašističkog fronta žena (AFŽ), a da je 88% njih glasalo na posleratnim izborima 1945. godine – nakon ukidanja Zakonika – svedoči o represivnom aspektu patrijarhata, o infantilizaciji i sputavanju žena (Gudac-Dodić, 2006: 35). KPJ je na vlasti ovakvo stanje nastojala da promeni.
Njen plan za razvoj zemlje u prvih par godina poklapao se sa staljinističkom recepturom izgradnje „socijalizma u jednoj zemlji”: energična industrijalizacija, prvenstveno u sektoru teške industrije, praćena kolektivizacijom zemljišta („socijalistička” prvobitna akumulacija kapitala, kakva je u SSSR bila sprovedena tokom 1930-ih godina).
„Analiza posleratnih ustava u Srbiji i Jugoslaviji pokazuje da oni nisu bili izvorište diskriminacije među polovima, već su je na nivou osnovnih načela i konstitucionalnih prava onemogućavali. U socijalističkom društvu jednakost muškarca i žene više je uvođena dekretima partijske države, nego što je bila puni odraz odnosa u svakodnevnom životu.” (Gudac-Dodić, 2006: 119)
Prvi period industrijalizacije zahtevao je upošljavanje svih ruku, pa je tako i zvanična štampa isticala ulogu udarnica i žena koje su svojim naporima u izgradnji zemlje razbijale tradicionalne stereotipe o tome kako bi žena trebalo da izgleda i ponaša se. No, nakon raskida sa Staljinom 1948. godine, Jugoslavija se našla u situaciji konstantne pretnje od invazije i ekonomske blokade s Istoka, a partijsko-državno rukovodstvo okrenulo se zapadnim kreditima i sve dubljoj integraciji u svetsko tržište, čime je otpočeo ciklus zavisnog razvoja zasnovanog na stranim finansijama (zaduživanju), koji traje do danas. Na ovo pitanje vratićemo se kasnije.
Već od početka pedesetih godina, AFŽ beleži porast stavova o tome kako „smo do te mere izgradili socijalizam da žena može da ide natrag u kuću i da vaspitava decu”. (Gudac-Dodić, 2006: 64) Ovakav trend „povratka na staro” vidi se i u odluci partije da 1953. godine raspusti AFŽ, kao i u pokretanju „ženskih strana” koje promovišu „ženstvenost” i materinstvo, u listovima poput Politike.
S druge strane, kolektivizacija zemljišta ubrzo se pokazala kao propast, usled otpora seljaka koji su činili okosnicu revolucije i, samim tim, održanja režima na vlasti. Tako kontradiktorni proces jugoslovenske industrijalizacije i urbanizacije dovodi ujedno i do porasta urbane radničke klase i do očuvanja patrijarhalnog seoskog poseda. Takva društvena konstelacija izrađa i klasu polutana, ljudi koji su preživljavali kombinujući najamni rad u fabrici i rad u poljoprivrednom gazdinstvu. Ovakvi uslovi pogodovali su očuvanju patrijarhalne svesti i njenom širenju iz sela u grad.
Uprkos tome, zaposlenost žena beleži konstantan rast tokom perioda SFRJ, čak i veći od opšte stope rasta zaposlenosti. Pa ipak, ovo je praćeno situacijom u kojoj su žene (posebno trudnice i žene s decom) prve koje dobijaju otkaze u situacijama u kojoj je potrebno otarasiti se viška radne snage (Gudac-Dodić, 2006: 63), a pod pretpostavkom nekvalifikovanosti – što je upravo proizvod tržišne racionalizacije proizvodnje u navodno socijalističkoj državi.
Ovaj period takođe krasi i klasični indikator „modernizacije”: uspon gradske nuklearne porodice, kao osnovne potrošačke jedinice u kapitalističkom društvu, naspram tradicionalnog modela proširene seljačke porodice, kao proizvodne jedinice. Država, takođe, pokušava da olabavi teret žene pri uzgoju dece i poslovima u kući, osnivanjem jaslica, vrtića, menzi itd. No, ovi servisi ostaju nepristupačni velikom broju žena, a njihov kvalitet varira u zavisnosti od stanja u privredi. Nedobačenost ove državne intervencije jasno se čita u podatku da su žene 1965. godine u proseku radile „60 do 70 sati nedeljno, od čega je 20 do 30 odsto bio neplaćeni rad”. Dakle, zaposlena žena i dalje je morala da obavlja većinu kućnih poslova. Štaviše, ovo joj je ostavljalo manje slobodnog vremena nego ženama na kapitalističkom Zapadu u istom periodu. (Gudac-Dodić, 2006: 92) Materijalni uslovi sve su snažnije istiskivali ženu iz javne sfere.
„Od 1965-1975. godine indeks nezaposlenosti se udvostručio, a u 1990. godini je skočio za jednu četvrtinu u odnosu na onaj zabeležen 1985. godine (Milošević, 2002). Veliki višak nezaposlenih u slučaju bivše Jugoslavije prelivao se kroz emigraciju u zemlje Evrope i Amerike, što je slabilo unutrašnje napetosti.” (Milić, 2006: 65)
„Ključna decenija za Istočnu Evropu bile su 1970-te. U prvoj fazi, bum na svetskim tržištima i niske kamatne stope podstakli su eksploziju udruženih bankarskih zajmova Istočnoj Evropi i Trećem svetu. Države i preduzeća shvatili su da je postalo lako doći do pozajmice. ‘U današnjem svetu samo budale ne uzimaju kredite’, izjavio je lider Istočne Nemačke Erik Honeker.” (Dale, 2009: 41)
U sličnoj situaciji našla se i Jugoslavija, čija se unutrašnja dinamika od 1950-ih godina kretala između ciklusa liberalizacije i centralizacije. Liberalizaciji su težile bogatije regije, poput Slovenije i Hrvatske – one okrenute proizvodnji za izvoz. Pa ipak, centralizacija je, nakon privredne stagnacije u SFRJ i rastućeg tereta dugova tokom 80-ih, odgovarala upravo Međunarodnom monetarnom fondu (MMF).
„Mere štednje” koje su SFRJ nametnuli MMF i Evropska zajednica (preteča EU), primenjivane su od 1982. do 1985. i potom od 1989. do 1990. godine. Uprkos proklamovanom cilju, nisu uspele da reše problem duga. Nivo zaduženosti je 1991. bio jednak onome iz 1978. godine.
„Decenijama dobijani jeftini krediti u međuvremenu su veoma poskupeli, posebno usled reganističke politike državne potražnje koja je dovela do ogromnog skoka kamata. Skoro 30 milijardi američkih dolara odlilo se između 1981. i 1987. u vidu otplata kamata iz ove zemlje… realna primanja između 1980. i 1986. opala [su] za 40%…” (Hofbauer, 2004: 49)
Od SFRJ je traženo i da sprovede recentralizaciju, da bi se olakšala naplata duga. Recentralizacija je značila oduzimanje republičke kontrole nad resursima, kompanijama, bankama i finansijama u okviru republičkih granica.
Zvanični Beograd je u tome video priliku za dominaciju na domaćem tržištu, budući da za rast zasnovan na izvozu na inostrana tržišta Srbija nikada nije bila osposobljena, dok bi joj jačanje savezne ekonomske vlasti po savetima MMF-a omogućilo da implementira program investicija i okuša se na evropskom tržištu. (Živković, 2012) Došlo je do toga da srpski političari ukinu autonomiju pokrajina, Vojvodine i Kosova, zagarantovanu Ustavom iz 1974. godine.
Takve mere sve su više srozavale standard u društvu, a posebno u radničkoj klasi. Osiromašena radnička klasa ostavljena je da se sama snalazi za preživljavanje. Istovremeno dolazi do rasta nacionalnih tenzija koje će već početkom devedesetih prouzrokovati građanski rat, okončan potpisivanjem Dejtonskog sporazuma 1995. godine. Prouzrokovaće i tlačenje Albanaca na Kosovu, koje će se završiti NATO agresijom nad Jugoslavijom 1999. godine i uspostavljanjem neokolonijalnog „međunarodnog protektorata” na Kosovu.
Vidimo kako je kriza iz 80-ih iz ekonomske prerasla u opštedruštvenu krizu. To znači da su u krizu upali i novi i stari oblici porodičnog organizovanja. 1990-ih je nastupio period istiskivanja žena sa tržišta rada i ponovnog „povlačenja u sferu privatnosti, u kojoj su preuzele ulogu socijalne brige o porodici u izrazito nepovoljnim uslovima propadanja životnog standarda i kraha institucija socijalne brige.” (Babović, 2009: 137)
Patrijarhat, koji je činio nit koja je povezivala tradicionalnu seosku i modernu gradsku porodicu, sada je ulegao u ležište sve glasnijih nacionalnih pokliča partijskih elita, Crkve i klubova intelektualaca koji su zahtevali nacionalno jedinstvo. Eksplozija nezaposlenosti primorala je porodice na traganje za novim-starim strategijama: povratak na selo, ili/i višegeneracijski suživot u proširenoj porodici. Anđelka Milić navodi da je tokom devedesetih čak 38% domaćinstava kojima formalno zaposlenje nije bio dovoljan izvor prihoda preživljavalo od bavljenja poljoprivredom, mahom za sopstvene potrebe. (Milić, 2006)
Sve nepreglednije društveno rasulo davalo je na značaju glasovima koji su tražili „čvrstu ruku”: država treba da se vodi kao porodica, a „porodica je osnovna ćelija svakog zdravog društva”, poručivali su listom bivši marksisti i zvanični disidenti. Pokušaj SFRJ da se uklopi u „svetsku podelu rada” završio je u njenoj periferizaciji, dužničkom ropstvu i negiranju svih pokušaja emancipatorskih projekata – od samoupravljanja, do ženske emancipacije – u znojavom i krvavom susretu partijarhata i etničkog nacionalizma.
Prvi višestranački izbori pružaju dobru perspektivu na novi-stari položaj žene: u Skupštini gotovo da ih nije ni bilo, osim s one strane pulta skupštinske kantine.
Srbija posle Petog oktobra: odblokirani patrijarhat
S početkom poslednje decenije XX veka, Srbija, prema domaćim autorima, ulazi u fazu „blokirane transformacije”, koju tek 2000. godine nasleđuje „modernizacijska” faza „ozakasnele transformacije”: s preko milion nezaposlenih i lica na prinudnim odmorima, praćenim porastom straha od gubitka radnog mesta. Anketno istraživanje obavljeno 2003. godine, ustanovilo je da „u porodicama viših i srednjih slojeva gotovo 100% supružnika je zaposleno, odnosno porodice imaju više od jednog prihoda, dok je u nižem sloju to slučaj samo sa oko 40% porodica; većina nezaposlenih ili sa ličnim prihodima (penzije, invalide, socijalne alimentacije) koncentrisana je u nižoj klasi.” (Milić, 2006: 68)
Privatizacija i deindustrijalizacija dodatno su pogoršale ovo stanje. Uzimajući u obzir preširoku definiciju zaposlenosti i nezaposlenosti kojom se vodi Anketa o radnoj snazi Republičkog zavoda za statistiku, 2010. godine nezaposlenost žena iznosila je 20.2%, naspram 18.4% u slučaju muškaraca.1 Oko 88% muškaraca i 85% žena rade i preko 40 sati nedeljno. (Blagojević, 2011: 53)
„U grupi domaćinstava koja nemaju članove opterećene višestrukim radnim aktivnostima, ima 43.7% domaćinstava u kojima su ženski članovi zaposleni i istovremeno obavljaju kućni rad.” (Babović, 2006: 95).
Još 2000. godine, žene su u proseku trošile 5.2 sati na kućne poslove, dok je kod muškaraca ovaj broj iznosio manje od sata. Za isto vreme, žene su van kuće radile u proseku 5.5 sati, a muškarci 7.3. Sveukupno, te godine žene su radile dva i po sata dnevno duže od muškaraca. (Milić, 2006: 73)2
Ovo je izvršilo dvojak uticaj. S jedne strane, većina porodica iz nižih klasa je u teškim ekonomskim uslovima primorana da preživljava na samo jednom prihodu. Nije potrebno posebno naglašavati to da taj prihod u velikom broju slučajeva nije mogao biti bread-winning, te da je stoga trpela cela porodica. Prosečna neto zarada u avgustu 2003. godine iznosila je 11,680 dinara.
„Najmanja primanja su imali proizvođači odevnih predmeta s 2.387 dinara, nešto bolje su bili plaćeni proizvođači tekstilnih prediva i tkanina s platama od 3.462 dinara, dok su prerađivači kože i drveta zaradili prosečno 3.879 odnosno 5.061 dinara.”3 Dodatno, u 2000. godini u Srbiji je živelo preko dva miliona siromašnih; dok se 66% domaćinstava nalazilo na granici opstanka. (Milić, 2006: 66) Ovo je značilo nastavak značajne uloge koju je sivi sektor ekonomije igrao u porodičnim strategijama preživljavanja još od perioda između 1991. i 1995. godine. (Milić, 2006: 70-72) Isto tako, ovo je učvrstilo važnost proširene porodice kao načina preživljavanja: no, ovog puta locirane u gradu, kao novog spoja stare partijarhalne porodice s osiromašenog sela i „nove” nuklearne i patrijarhalne porodice iz osiromašenog grada.
Povlačenje žena u privatnu sferu domaćinstva vrši se uzajamno s reprodukcijom konzervativnih ideja o njenoj društvenoj ulozi. Generacije mladih koje su stasavaju i socijalizuju se tokom devedesetih i dvehiljaditih godina naviknute su na činjenicu da su im majke domaćice; generacije mladih žena socijalizuju se u uslovima koje možda i najbolje opisuje podatak iz već pomenute ankete iz 2003 godine: 100% žena izgubilo je posao iz porodičnih razloga, uz dvostruko veće šanse za gubitkom posla od njihovih supružnika (Milić, 2006: 66). Društvena uloga žene redukuje se na negu i reprodukciju porodičnog života i besplatan rad koji obavlja u porodičnom domaćinstvu. Na taj način perpetuiraju se patrijarhalni obrasci u porodici, podstaknuti prvenstveno stanjem u privredi, konkretno krizom tržišta rada. Tako vidimo na koji način je današnji patrijarhat zombirani spoj starih ideja dignutih iz mrtvih tržišnom „racionalizacijom” na periferiji evrozone.
Činjenica da žene i danas za isti posao u Srbiji primaju manje novca, još jedan je od faktora koji ne utiču samo na njihovu ekonomsku nezavisnost, već i na blagostanje čitave porodice. „Podaci koji se odnose na zaposlene kod pravnih lica (iznad 50 zaposlenih) pokazuju da su zarade žena za svaki nivo stručne spreme niže od zarada muškaraca iako je kvalifikaciona struktura žena znatno povoljnija od kvalifikacione strukture muškaraca. Na primer, iako žene čine 58,7% zaposlenih s visokom stručnom spremom, njihove zarade su za 18% niže od zarada muškaraca.” (Blagojević, 2011: 64)
Ovde bi trebalo postaviti pitanje uzroka ovakvog stanja. Da li su u pitanju „odložena tranzicija” i „blokirana tranzicija”, ili su u pitanju posledice neodvojive od ishodišnog mesta same društvene transformacije kroz koju prolazimo?
Protiv dvoglavog orla
Moderno društvo pruža nam iskustva koja su izuzetno privatizovanog i komodifikovanog karaktera. Jedna od stvari koje kapitalizam, kao sistem proizvodnih i društvenih odnosa, određuju nasuprot svim pređašnjim oblicima društvenog uređenja jeste razvoj privatnog, domaćeg prostora – prostora u kom se ljudske potrebe koje se ne mogu neposredno ispuniti na tržištu ispunjavaju ili individualno, ili putem rodno struktuiranih međuljudskih odnosa.
„U starom komunističkom domaćinstvu, koje je obuhvatalo mnogo bračnih parova i njihovu decu, ženama povereno vođenje domaćinstva bilo je isto toliko javna, društveno nužna radinost, koliko i rad muškaraca na pribavljanju životnih namirnica. Ovo se izmenilo s patrijarhalnom porodicom, i još više s monogamskom inokosnom porodicom. Ono se više nije ticalo društva. Ono je postalo privatna služba; žena je postala prva služavka, isključena iz učešća u društvenoj proizvodnji.” (Engels, 1950: 224)
Ostavimo li po strani neke očigledne simplifikacije, koje su proizvod ranog stadijuma razvoja antropologije u delu Luisa Morgana na čiji se rad Engels ovde oslanja, u pitanju je temeljni zaključak o odnosu između kapitalizma i patrijarhata koji, uprkos svim odstupanjima, opisuje relaciju privatno/domaće-javno. Ovaj odnos postaje ogoljeniji u eri ideološke krize, odnosno onda kada ideološka opravdanja društvenih nejednakosti počnu da se osipaju pod udarom stvarnosti – duboke, prolongirane ekonomske krize.
Društveni efekti „mera štednje”, koje čine okosnicu anti-krizne politike Evropske unije, danas se najbolje vide na primeru Grčke, dužničke ekonomije čija bi sposobnost da vrati dug evropskim bankama mogla biti odlučujuća za opstanak monetarne unije. Kako neki autori ističu: „Radi se o kupovini vremena za spas kreditora dok se zemlja vodi u siguran bankrot. Radi se o tretiranju Grčke kao laboratorije za socijalni eksperiment koji će se u sledećem koraku primeniti u celoj Evropi. Model koji se testira u Grčkoj je taj u kome više nema javnih službi, gde se škole, bolnice i klinike raspadaju, gde je zdravlje privilegija bogatih, gde je populacija ugroženih žrtva programirane eliminacije, dok su oni koji još uvek imaju posao osuđeni na ekstremne oblike siromaštva i nesigurnosti.” (Badiou, 2012)
Osvrnemo li se samo na efekte koje su „mere štednje” do sada imale po žene u Grčkoj, videćemo više nego zabrinjavajuće stanje. Drastično smanjivanje budžetskih izdataka za socijalne službe i otpuštanja u javnom sektoru upravo su najdrastičnije pogodili žene: kao populaciju koja čini većinu zaposlenih u javnom sektoru, ali i kao (ne)zaposlene žene na koje otpada briga o starima i članovima domaćinstva koji imaju posebne potrebe, u uslovima u kojima se državne službe za brigu zatvaraju ili postaju preskupe. „Prema zvaničnim nacionalnim statistikama, više od četvrtine žena – 26% – bilo je bez posla u martu, u poređenju sa 19% muškaraca. Zamrzavanje plata koje su nametnule mere štednje u javom sektoru, u kom su dominantno zaposlene žene, teško je pogodilo žene i dovelo do smanjenja broja radnih mesta koja u potpunosti pokrivaju porodiljsko.”4
Liberalizam ide ruku pod ruku s patrijarhatom. Isto kao što se ugovor o radu sklapa formalno dobrovoljno i pod jednakim uslovima, čime se maskira dominacija vlasnika kapitala nad radnikom/com, tako i formalna rodna ravnopravnost maskira dominaciju muškaraca nad ženama. Zato da bismo se efikasno borili protiv patrijarhata moramo istovremeno da napadamo tržište i njegove liberalne mistifikacije stvarnosti: navodnu suprotstavljenost jednakosti/modernosti i patrijarhata/tradicije. Isto tako, ako hoćemo efikasnu borbu protiv tržišta, moramo se boriti protiv patrijarhata: iako on u svojoj novoj formi nastupa „odozdo” kao defanzivni mehanizam protiv tržišne destrukcije, ne smemo zaboraviti da je on ujedno i metod kontrole „odozgo”, koji sputava i infantilizuje ženu.
Zato borba za ravnopravnost mora biti sastavni deo borbe protiv tržišta: protiv dalje privatizacije, protiv duga, za državne investicije u nova radna mesta u zdravstvu, školstvu i uzgoju dece (socijalizacija reprodukcije), nacionalizaciju banaka i industrije pod demokratskom kontrolom i za obaranje kontrole tajkuna i multinacionala nad poljoprivredom i trgovinom robama široke potrošnje.
Imajući u vidu strukturu srbijanske privrede, odnosno njen suštinski uvozno-zavistan, budžetski-deficitaran i dužnički karakter, kao i konstantne pozive Fiskalnog saveta da se seče sve što se seći može kako bi se vraćali dugovi stranim bankama, šanse za to da će politička elita preduzimati korake u ovom pravcu ravne su nuli. Za takav poduhvat neophodna nam je izgradnja nove, široke i radikalne političke organizacije levice po modelu grčke Sirize, sposobne da ujedini sprektar snaga od feministkinja do sindikalaca koji bi se zajedno borili na političkom, ekonomskom i kulturnom frontu protiv dvoglavog orla tržišta i patrijarhata.
Fusnote:
1. „Zaposlena lica su lica koja su najmanje jedan sat u posmatranoj sedmici obavljala neki plaćeni posao (u novcu ili naturi), kao i lica koja su imala zaposlenje, ali koja su u toj sedmici bila odsutna sa posla. U zaposlena lica, pored lica koja imaju zasnovan radni odnos i rade u preduzeću, ustanovi ili u drugoj vrsti organizacije ili rade kao privatni preduzetnici, uključuju se iindividualni poljoprivrednici, pomažući članovi u domaćinstvu, kao i lica koja su obavljala neki posao koji su samostalno pronašla i ugovorila (usmenoili pismeno) bez zasnivanja radnog odnosa i kojima je taj rad predstavljao jedini izvor sredstava za život. Prema tome, u Anketi se ne uzima u obzir formalni status lica koje se anketira, nego se radni status tog lica određuje na osnovu stvarne aktivnosti koju je ono obavljalo u posmatranoj sedmici.” (Blagojević, 2011: 23)
2. Prema RZS anketi, obavljenoj deset godina kasnije, deluje da se ova razlika smanjila i sada iznosi sat vremena. (Blagojević, 2011: 58) Nažalost, nemam uvid u metodologiju korišćenu pri obradi rezultata ankete iz 2000. godine.
3. „U Srbiji prosečna plata u avgustu 11.680 dinara”, 23. 9. 2003. http://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2003&mm=09&dd=23&nav_category=9&nav_id=120194 Pristupljeno 5. 4. 2013. Već ovaj kratki novinski napis upućuje na to da najslabije plaćena zanimanja obavljaju žene.
Literatura:
Babović, M. (2006): „Socio-ekonomske strategije i odnosi unutar domaćinstva”, u: S. Tomanović (prir.), Društvo u previranju, Institut za sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta u Beogradu, Beograd, str. 81-100
Babović, M. (2009): „Radne strategije i odnosi u domaćinstvu: Srbija 2003-2007″, u: A. Milić i S. Tomanović (prir.), Porodice u Srbiji danas u komparativnoj perspektivi, Institut za sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta u Beogradu, Beograd, str. 135-150
Badiou, A. et al (2012): „Spasimo Grčki narod od njegovih spasitelja”, dostupno na http://www.egs.edu/faculty/alain-badiou/articles/spasimo-grcki-narod-od-njegovih-spasitelja/ Pristupljeno 5. 4. 2013.
Blagojević Hjuson, M. (2011): Žene i muškarci u Srbiji: šta nam govore brojke?, Program Ujedinjenih nacija za razvoj, Beograd
Čakardić, A. (2012): „Minimalna država i neoliberalne strategije kapitalizma”, u: M. Jadžić et al (prir.), Kriza, odgovori, levica, Rosa Luxemburg Stiftung, Beograd, str. 129-148
Dale, G. (2009): „The East German revolution of 1989″, International Socialism, No.124. Dostupno i na www.isj.org.uk
Engels, F. (1950): „Poreklo porodice, privatne svojine i države”, u: K. Marks i F. Engels, Izabrana dela, tom II, Kultura, Beograd, str. 166-316
Gudac-Dodić, V. (2006): „Položaj žene u Srbiji (1945-2000)”, Žene i deca: 4. Srbija u modernizacijskim procesima XIX i XX veka, Biblioteka Helsinške sveske, br. 23, Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd, str. 33-130
Hofbauer, H. (2004): Proširenje EU na Istok: Od Drang nach Osten do integracije periferije u EU, Filip Višnjić, Beograd
Milić, A. (2006): „Porodica i modaliteti radnih aktivnosti članova, promene u toku post-socijalističke tranzicije u Srbiji, od 1991-2006. godine”, u: S. Tomanović (prir.), Društvo u previranju, Institut za sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta u Beogradu, Beograd, str. 57-79
Milošević, B. (2002): „Nezaposlenost u Srbiji devedesetih: Stvarnost i privid „ekonomije preživljavanja””, u: S. Bolčić i A. Milić (ur.), Srbija krajem milenijuma: razaranje društva, promene i svakodnevni život, Institut za sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta u Beogradu, Beograd, str. 141-157
Perović, L. (2000): „Modernizacija bez modernosti”, Ljudi, događaji i knjige, Biblioteka Svedočanstva, knj. 1, Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd
Radoman, M. (2011): Stavovi i vrednosne orijentacije srednjoškolaca u Srbiji, Biblioteka Helsinške sveske, br. 31, Helsinški odbor za ljudska prava u srbiji, Beograd
Stojanović, B. (2007): „Strana ulaganja – stanje i perspektive”, u: M. Đurković (ur.), Srbija 2000-2006. država, društvo, privreda, Institut za evropske studije, Beograd
Sutcliffe, B. (2001): 100 Ways of Seeing an Unequal World, Zed Books, London
Živković, A. (2012): „Tranzicija na Balkanu – Povratak u budućnost”, u: M. Jadžić et al (prir.), Kriza, odgovori, levica, Rosa Luxemburg Stiftung, Beograd, str. 188-219