Toni Klif ili „Kako je marksizam spašen tokom Hladnog rata“[12 min. za čitanje]

Pored istorijskog značaja Oktobarske revolucije čiju stogodišnjicu ove godine obeležavamo, na današnji dan navršava se i tačno jedan vek od rođenja Tonija Klifa, britanskog revolucionarnog socijaliste čiji je politički rad imao ogromnog uticaja na nastanak i politički razvoj naše organizacije. Pavle Ilić piše o tome zbog čega bi levica u Srbiji i regionu trebalo bolje da se upozna sa Klifovim idejama, ali i sa detaljima iz njegove političke biografije.

Kao što je poznati britanski marksistički istoričar Erik Hobsbaum umeo da kaže, dvadeseti vek bio je „kratak“. Njegovi početak i kraj, ako ga tumačimo kao političku epohu, vezuju se uz prvi i najveći istorijski trijumf ideje socijalističke revolucije, odnosno uz njen najdublji globalni poraz. U tom kratkom vremenu, smeštenom između marksističkog i revolucionarnog „početka istorije“ [1] i njenog neoliberalnog „kraja“ [2] odigralo se više događaja i društvenih potresa od svetskog značaja nego ikada ranije (ili kasnije) u istoriji čitavog čovečanstva.

Pa ipak, budući da je slavlje svetskog kapitalizma i vladajućih klasa nad sopstvenom „pobedom“ bilo kratkog veka i da se sistem već gotovo deset godina nalazi u akutnoj krizi na svetskom nivou, leve ideje i leva politika ponovo počinju da dobijaju na značaju. U tom kontekstu, kao i povodom stogodišnjice rođenja britanskog marksiste palestinskog porekla, Tonija Klifa, nastaje ovaj tekst – kao kratak prikaz iskustva slične situacije oporavka levice od katastrofalnog poraza koji je označila staljinistička kontrarevolucija. Inspirativna priča o tome kako je Klifova organizacija (koja je u trenutku nastanka imala 33 člana i članice da bi u naredne dve decenije narasla u najveću revolucionarnu partiju u Britaniji) uspela da ostvari značajne političke pobede u periodu u kojem je istinskim revolucionarima i revolucionarkama bilo možda čak i teže da se organizuju nego danas (uzevši u obzir dugi kapitalistički posleratni bum, trijumf levog reformizma na Zapadu i poistovećivanje revolucije sa staljinističkom Rusijom i njenim satelitima) može nam biti od velike koristi za sopstvene pokušaje da se organizujemo i da utičemo na svet oko nas.

Naravno, ne treba idolopoklonički verovati da je masovna organizacija isto što i njen vođa. S druge strane, na osnovu svih dostupnih tekstova o životu Tonija Klifa, može se izvući zaključak da je on posvetio svu svoju snagu izgradnji revolucionarne partije – zbog toga je njegova životna priča ujedno i priča o tome kako je iskra revolucionarne misli i prakse preživela burno i opasno vreme Hladnog rata i, povremeno, uspevala da se razgori ne samo među člantvom Socijalističke radničke partije, SWP-ja (kako se organizacija čiji je Klif bio vodeći član zvala na svom vrhuncu), već i kroz borbe radničke klase u Britaniji.

Toni Klif rođen je 20. maja 1917. godine pod imenom Igael Glukštajn u Palestini u kibucu jevrejskih kolonizatora poreklom iz Rusije. Još od najmlađih dana zbunjivalo ga je to što u školama koje je pohađao nije bilo arapske dece . Kada je tu svoju zbunjenost iskazao u jednom od svojih srednješkolskih eseja, profesor koji ga je ocenjivao pri dnu stranice napisao je komentar „komunista“. Iako taj profesor ovu reč nikako nije smatrao komplimentom, sudbina će se postarati da mladi Igael ipak postane i ostane komunista sve do svoje smrti u aprilu 2000. godine.

Iako prvobitno na pozicijama levog cionizma, on ubrzo biva privučen ideji Ruske revolucije, i nakon veoma kratkog perioda provedenog u staljinističkoj kompartiji u Palestini, sredinom 30-tih godina XX veka priključuje se maloj grupi trockista koja je tamo postojala.

Po završetku Drugog svetskog rata, Igael Glukštajn donosi odluku da se preseli u Veliku Britaniju, čije vlasti odbijaju da ga prime (do kraja života nije dobio britansko državljanstvo), te biva primoran da narednih pet godina provede u Irskoj u potpunom siromaštvu, sve dok njegova supruga Čejni Rozenberg, koja je sa njim doputovala iz Palestine, nije uspela da dobije dozvolu za boravak u Londonu za njih dvoje. Nedugo nakon toga on preuzima pseudonim Toni Klif pod kojim postaje poznat.

Do tog trenutka, Klif je već došao u sukob sa vodećim ličnostima trockističkog pokreta, uključujući Ernesta Mandela, zbog toga što je, na tragu drugih savremenika i savremenica sa antistaljinističke marksističke levice, razvio i sintetizovao najzaokruženiju i empirijski najpotkrepljeniju teoriju analize društvenog uređenja u Sovjetskom savezu (a posle Drugog svetskog rata i u drugim državama istočnog bloka uključujući SFRJ). Po njegovom mišljenju, uređenje u Sovjetskom savezu nakon potpune pobede staljinističke kontrarevolucije (najkasnije 1928. godine sa uspostavljanjem prvog petogodišnjeg plana) konsolidovalo se u formi birokratskog državnog kapitalizma.

Ova teza predstavljala je jeres za najveći deo trockističkog pokreta. Prateći analizu samog Lava Trockog, njegovi vodeći teoretičari slepo su se držali teze da je Sovjetski savez degenerisana radnička država. Klif se zato vratio ključnim Marksovim idejama – tome da oslobođenje radničke klase mora biti delo same radničke klase, kao i tome da socijalizam zahteva radničku kontrolu nad proizvodnjom. U nekoliko dela, među kojima je najpoznatije State Capitalism in Russia, Klif je potom dokazao da partijska birokratska država u Rusiji u suštini igra istu ulogu koju igra kapitalistička klasa na Zapadu. Drugim rečima, da ona eksploatiše rad ruskih radnika i radnica, te da je uključena u takmičarsku trku protiv tržišnog kapitalizma koju je primorana da na svetskom tržištu vodi po pravilima kapitalističke konkurencije.

Iako je ovakav stav naišao na odbacivanje među najvećim delom međunarodnog radničkog pokreta, on je omogućio da Socialist Review Group, kako se u početku zvala grupa koju je Klif formirao uz još tridesetak drugova i drugarica, ispostavi analizu Hladnog rata kao suštinski imperijalističkog sukoba i da se na međunarodnom planu organizuje oko parole „Ni Vašington ni Moskva, već internacionalni socijalizam!“, izbegavši da se, kao staljinističke komunističke partije na Zapadu, stavi u službu diplomatije Sovjetskog saveza pre nego u službu sprovođenja svetske revolucije, ali i da, kao Šahtmanovo krilo trockističkog pokreta u Americi, počne da podržava zapadni imperijalizam.

Pored teorije o birokratskom državnom kapitalizmu, grupa oko Tonija Klifa razvija i koncepte permanente ekonomije naoružanja – ekonomskog mehanizma koji je omogućavao da se ogromna količina novčane vrednosti sliva u trku u naoružanju između Istoka i Zapada, na taj način ublažujući tendenciju pada profitne stope i produžavajući dugi posleratni kapitalistički bum – kao i teoriju skrenute permanentne revolucije, koja se pokazala kao izuzetno korisna pri objašnjavanju antikolonijalnih borbi za nacionalno oslobođenje (a koja se može primeniti i na jugoslovensku narodnooslobodilačku borbu iz vremena Drugog svetskog rata).

Pa ipak, pored pomenutih teorijskih uvida, ono što doprinos Tonija Klifa marksizmu čini naročito značajnim jesu njegova vizija i celoživotni rad na izgradnji revolucionarne partije. Crpeći inspiraciju iz Lenjnove Boljševičke partije (čiji rad i delo i on opisuje u svojoj trotomnoj biografiji Lenjina), Klif zagovara veoma bitne strateške principe koje njegova organizacija razvija aktivnim učešćem u industrijskim i političkim borbama u Britaniji tokom 60-tih, 70-tih i 80-tih. Jedan od njih odnosi se na potrebu odabira jasnih prioriteta i strateškog usmerenja kojim se revolucionarna partija vodi i spremnost da se, nalik Lenjinu, „štap savija“ ka drugim prioritetima onda kada se društvena realnost promeni tako da u novonastalim okolnostima dotadašnja strategija više nije delotvorna.

Još jedan aspekt revolucionarnog rada koji Klif razvija na osnovu ideje borbe za socijalizam odozdo (odnosno za samooslobođenje čovečanstva predvođeno politički svesnom radničkom klasom) jeste i takozvana „promena stvarnosti na terenu“ (creating facts on the ground), odnosno stav da ispravna i praktična politička intervencija u pokrete može da dovede do značajnih promena u političkoj stvarnosti i okolnostima, unapređujući okvire u kojima revolucionarna levica operiše i omogućujući relativno malim političkim grupama (kakva je deceniju i po bila i organizacija kojoj je on pripadao) da se hvataju u koštac sa izazovima koji bi inače za njih bili neostvarivi.

Istorija revolucionarne levice u Britaniji potvrdila je ispravnost ovih uvida. Tokom ključnih godina zaoštrene klasne borbe u Britaniji, od 1968. do kraja sedamdesetih, International Socialists (ime koje je ova grupa nosila od 1962. do 1977. godine, kada se preimenuje u SWP) uspeva da regrutuje ogroman broj ljudi i da postane najmasovnija partija levo od laburista. Njen uspeh nije bio ograničen isključivo na industrijske borbe – možda jedna od svetski najpoznatijih inicijativa SWP-ja tokom sedamdesetih godina bila je i masovna mobilizacija protiv povampirenog britanskog fašizma oličenog u Nacionalnom frontu [3]. Anti-Nazi League, čijem je nastanku SWP kumovao, sasvim sigurno je jedan od ključnih razloga zbog kojeg do dana današnjeg ekstremna desnica u Britaniji nije u onoliko povoljnoj poziciji koliko je u drugim evropskim državama (npr. u Francuskoj).

Iako je talas radničkih mobilizacija u Britaniji smrvljen tokom vladavine Margaret Tačer, SWP uspeva da preživi, mada se nikada ne vraća u stanje borbenosti, masovnosti i organizovanosti koje je doživela tokom 1970-tih.

Takođe, raspad Sovjetskog saveza gurnuo je revolucionarnu i radikalnu levicu širom sveta u ambis. Ipak, pozicija nezavisnosti i protivljenja blokovskom imperijalističkom sukobu koju su držale SWP i njene sestrinske organizacije iz drugih zemalja, okupljene u Internacionalističku socijalističku tendenciju, omogućila im je da nastave da deluju politički sa pozicija revolucionarnog socijalizma i tokom devedesetih godina.

Upravo krajem te decenije, pred sam kraj života Tonija Klifa, SWP se kroz Committee For Peace in the Balkans (Komitet za mir na Balkanu), na čijem su se čelu nalazili antibleristički laburistički poslanici, mobilisao protiv NATO intervencija u SR Jugoslaviji. Nedugo zatim SWP ostvaruje svoj poslednji veliki uspeh – uspeva da formira široku levu koaliciju pod nazivom Stop the War Coalition (Zaustavimo rat) usmerenu protiv protiv rata u Iraku (kada na ulicama Londona protiv rata demonstrira preko milion ljudi) i intervencije u Siriji (kada vlada Dejvida Kamerona popušta pred pritiskom i ne učestvuje u agresiji).

Nažalost, nova generacija vođstva SWP-ja nije se pokazala kadrom da proizvede adekvatnu strategiju i pristup novom talasu rasta levice od početka svetske ekonomske krize 2008. godine, zauzimajući sektašku liniju prema pokretima istog tipa kao što su bili i oni koji su joj omogućili da tokom 60-tih i 70-tih naraste u masovnu organizaciju. Zbog neslaganja sa takvim pristupom, zbog urušavanja unutrašnje demokratije samog SWP-ja i njegove izolacije od širih društvenih pokreta, kao i zbog seksualnog skandala koji je vođstvo partije pokušalo da zataška, Marks21 je početkom 2013. godine zvanično istupio iz IST-ja.

Pa ipak, bez obzira na političke razlike koje su se u međuvremenu javile između nas i drugih organizacija koje su bile ili još uvek jesu deo IST-ja, mi se smatramo nastavljačima tradicije socijalizma odozdo, rada na izgradnji masovne revolucionarne organizacije i širokog ujedinjenog fronta svih radničkih i levih snaga, te dosledne antiimperijalističke borbe. Formiranje sopstvenih stavova u tradiciji na koju su ideje Tonija Klifa uticale u ogromnoj meri omogućilo nam je da realnost u Srbiji i na Balkanu sagledavamo na način koji smatramo dosledno internacionalističkim i revolucionarno marksističkim i koji je doveo do toga da, tokom svih devet godina svog postojanja, važimo za jednu od vodećih snaga radikalne levice u Srbiji.

Iako ovakva procena može da deluje kao da gajimo iluzije u vezi toga koliko smo uticajni i bitni, uzevši u obzir veličinu ovdašnje levice, mi nastojimo da radimo na osnaživanju i širenju levih ideja kroz saradnju sa svim progresivnim organizacijama i pojedincima u našem društvu i u regionu. Upravo takav vid saradnje i političke intervencije omogućio je levici da ove godine interveniše u masovne pokrete na ulicama u Srbiji i postara se da oni poprime socijalni karakter kakav doskora nije mogao da se vidi.

U narednom periodu nastavljamo sa radom na povezivanju i izgradnji nove leve alternative koja je danas u Srbiji izglednija nego što je bila u poslednjih tridesetak godina. Na tom putu vodimo se idejama i iskustvima revolucionarnog marksizma koje su oblikovali Marks, Engels, Lenjin, Trocki, Gramši, Roza Luksemburg, Dimitrije Tucović i mnogi drugi. Smatramo da i Toni Klif pripada ovoj niti revolucionarnog socijalizma odozdo i verujemo da levica u Srbiji ima jako mnogo toga da nauči iz njegovog života i dela.