Nastavljamo sa najnovijim feljtonom Marks21. Radi se o knjizi britanskog revolucionarnog socijaliste Džona Molinjua napisanoj 2012. godine. U njoj, Molinju pokušava da pruži kratak pregled osnova filozofskog aspekta marksizma, međutim, ne sa idejom da se upušta u duboke filozofske ili teorijske rasprave, već da naoruža mlađe generacije revolucionarnih socijalista i socijalistkinja znanjima koja im mogu biti ključna za razumevanje načina na koji svet funkcioniše i, što je bitnije, načina na koji on može da se promeni.
Zbog preobimnosti trećeg poglavlja pod nazivom Otuđenje, eksploatacija i klasna borba odlučili smo da ga podelimo na tri dela. Pred vama se nalazi deo trećeg poglavlja posvećen otuđenju.
Linkovi ka ostalim poglavljima: P, 1, 2, 3a, 3b, 3c, 4, 5a, 5b, 6, 7, 8, 9a, 9b, 10, 11a, 11b, 12a, 12b, 12c, 13.
Preveo Pavle Ilić.
Otuđenje, eksploatacija i klasna borba
Pojmovi iz naslova ovog poglavlja se češće dovode u vezu sa Marksovom sociološkom ili ekonomskom misli pre nego sa njegovom filozofijom, ali, u suštini, marksizam je jedna skladna i integrisana celina. Ja smatram da ovi pojmovi imaju toliko značajnu poziciju u okviru te celine marksizma da je neophodno nakratko se pozabaviti njima pre nego što se upustimo u njene apstraktnije filozofske teorije poput materijalizma ili dijalektike.
Otuđenje
„Čovek se rađa slobodan, a svuda je u lancima.“ – ovo su reči prosvetiteljskog filozofa Žana Žaka Rusoa. Nešto slično primetio je i veliki radikalni pesnik Vilijam Blejk u Londonu tokom 1790-tih godina:
Lutah, jedanput niz ulice
pokraj kojih je Temza tekla
Zagledah, usput svako lice
i sretah samo bol čoveka.
I svuda, kao u apsani
u dečjem plaču što dodija
u svakom glasu i zabrani
začuh zveckanje bukagija[1]
(Vilijam Blejk, London, 1794. godina)
Filozofi iz ovog perioda, poput Hegela ili Kjerkegora, koji su uviđali slične simptome su ovo ljudsko stanje nazivali „otuđenje“. Kada su govorili o otuđenju, oni su smatrali da ono znači da su ljudi na neki način „duhovno izgubljeni“, „otuđeni od svog istinskog sebe“ i da pate od „gubitka životnog smisla“. I danas se o „otuđenju“ često govori na ovaj način.
Marks, koji je bio svestan istih ovih simptoma, je takođe koristio pojam „otuđenja“, naročito u Ekonomsko-filozofskim rukopisima iz 1844. godine, jednom od njegovih ranijih dela. Ipak, on tu nudi analizu otuđenja koja je istovremeno i preciznija i prizemnija, ukorenjena u materijalnoj stvarnosti životâ postojećih ljudi, zadržavajući svu dubinu i univerzalnu primenjivost ovog pojma.
Otuđenje za Marksa izvire iz odnosa ljudi prema proizvodima svog rada i prema samom njihovom radu.
To da su radnici otuđeni od proizvoda svog rada (drugim rečima, da su odvojeni od njih i da ih nikako ne kontrolišu) je jednostavna, očigledna i sveprisutna činjenica – ona je toliko očigledna i toliko se uzima zdravo za gotovo da se uglavnom o njoj i ne priča. Kao da se radi o prirodnom zakonu, mi prosto prihvatamo to da kada radnici i radnice u Fordu ili Hjundaiju naprave auto, ili u rudniku iskopaju ugalj, ili u tkačnici naprave odeću, taj auto, ugalj i odeća pripadaju kompaniji, rudniku ili tkačnici, a ne njima. Marks je, sa druge strane, ovu činjenicu primetio, preispitao, istražio njeno poreklo i analizirao njene posledice. On je zaključio da „[t]a činjenica izražava samo ovo: da se predmet proizveden radom, njegov proizvod, suprostavlja njemu kao tuđe biće, kao sila nezavisna od proizvođača.“[2]
Radnici i radnice se nalaze pod dominacijom proizvoda sopstvenog rada i što se više „radnik svojim radom […] eksteriorizuje, utoliko moćniji postaje tuđi, predmetni svijet koji on stvara sebi nasuprot, utoliko postaje siromašniji on sam, njegov unutrašni svijet, utoliko njemu samome manje pripada.“[3]
I, kao rezultat svega toga: „rad proizvodi čudesna djela za bogataše, ali on proizvodi ogoljenje za radnika. On proizvodi palače, ali za radnika jazbine. On proizvodi ljepotu, ali za radnika osakaćenje.“
Iz perspektive 2012. godine, možemo dodati i to da je otuđeni rad proizveo i nuklearno oružje sposobno da istrebi čovečanstvo kao i veoma velike šanse za katastrofalne klimatske promene zbog industrijskog zagađenja ugljendioksidom.
Marks potom odlazi korak dalje u analizi otuđenja. On kaže da ako su radnici otuđeni od proizvoda svog rada, to može biti samo zbog toga što su otuđeni „u aktu proizvodnje, u samoj proizvodnoj delatnosti.“
„[P]roizvod je samo rezime djelatnosti, proizvodnje. Ako je, dakle, proizvod rada ospoljenje, onda sama proizvodnja mora biti djelatno ospoljavanje, ospoljavanje djelatnosti, djelatnost ospoljavanja. U otuđenju predmeta rada rezimira se samo otuđenje, ospoljenje u samoj djelatnosti rada.“
Postoji uporna tendencija, naročito u akademskoj sociologiji, da se ono što Marks ovde iznosi svede na opservaciju o tome kako u industrijskom kapitalizmu mnogi radnici i radnice rade na poslovima koji su prljavi, dosadni, jednolični, iscrpljujući, opasni, itd; ili još niže, na činjenicu da mnogi među njima mrze to što im je posao tako dosadan ili monoton. Drugim rečima, ovo je navika da se pojam otuđenog rada svodi na fizičke uslove rada ili na subjektivni osećaj među pojedinačnim radnicima/cama. Ovakvo tumačenje otuđenja onda dovodi do mišljenja da se ono može ukinuti (ili barem značajno ublažiti) tako što ćemo posao učiniti malo raznovrsnijim ili interesantnijim, ili čak tako što ćemo prefarbati fabričke zidove u vedre boje i puštati muziku preko razglasa. Marks, međutim, rešenje za otuđenje traži na potpuno drugom mestu. Za njega je ključan odnos radnika ili radnice prema poslu koji obavlja. Taj odnos se ogleda u činjenici da on ili ona prodaje svoju radnu snagu nekom drugom (poslodavcu/kapitalisti) i na taj način gubi kontrolu nad određivanjem metoda i ciljeva rada. Rad pripada nekom drugom, a ne njemu ili njoj, na individualnom ili kolektivnom nivou.
„U čemu se, dakle, sastoji [otuđenje] rada?
Prvo, da je rad radniku spoljašnji rad, tj. da ne pripada njegovoj suštini […] njegov rad nije dobrovoljan, nego prinudan, prisilan rad. Stoga on nije zadovoljenje jedne potrebe, nego je samo sredstvo da zadovolji potrebe izvan njega […] spoljašnost rada pojavljuje se radniku u tome što on nije njegov vlastiti rad, nego rad nekoga drugoga, što mu on ne pripada, što on u njemu ne pripada samom sebi, nego nekome drugome.“
Otuđeni rad je, dakle, najamni rad[4], a otuđenje se može razrešiti samo ako ukinemo najamni rad, odnsno ako uništimo kapitalizam.
Činjenica da Marks uzrok otuđenja nalazi u odnosu radnica i radnika prema radu ne znači da je za njega ono strogo ekonomski pojam koji se može primeniti samo na radnom mestu. Naprotiv, za Marksa, rad je osnova svakog aspekta ljudskog postojanja. Prvo, Marks tvrdi da je rad ono što je pomoglo ljudima da se odvoje od životinja i da postanu ljudi. Drugo, ljudi kroz rad oblikuju i svoje okruženje i sebe same. Rad je temelj istorije i društva.
„Ljude je mogućno razlikovati od životinja po svesti, po religiji, po bilo čemu drugom. Oni sami počinju da se razlikuju od životinja čim počnu da proizvode svoja sredstva za život, – korak koji je uslovljen njihovom telesnom organizacijom. Proizvodeći svoja sredstva za život, ljudi posredno proizvode i svoj materijalni život. […] Ovaj način proizvodnje ne treba posmatrati samo jednostrano, kao reprodukciju fizičke egzistencije individua. On je, naprotiv, već određen način delatnosti tih individua, određen način na koji one manifestuju svoj život, njihov određeni način života. Kakva je manifestacija života tih individua, takve su i one same. Prema tome, to što one jesu poklapa se sa njihovom proizvodnjom, kako sa onim što one proizvode, tako i sa onim kako one proizvode.“[5]
Baš zbog toga što rad igra ovoliko bitnu ulogu, otuđenje rada utiče na vitoperenje celokupnosti ljudskih društvenih odnosa. Marks analizira posledice tog procesa:
„Budući da otuđeni rad čovjeku: (1) otuđuje prirodu, i (2) njega samog, njegovu vlastitu djelatnu funkciju, njegovu životnu djelatnost, on čovjeku otuđuje rod […] (3) […] On otuđuje čovjeku njegovo vlastito tjelo kao i prirodu izvan njega, kao i njegovu duhovnu suštinu, njegovu ljudsku suštinu. (4) Neposredna posljedica toga što je čovjek otuđen proizvodu svoga rada, svojoj životnoj djelatnosti, svojoj rodnoj suštini, jest otuđenje čovjeka od čovjeka.“
Današnji svet je prepun primera ovih različitih vrsta otuđenja. Naša otuđenost od prirode ogleda se ne samo u klimatskim promenama, već i u sijaset drugih načina na koje kapitalistička industrija zagađuje i škodi okruženju.[6] Naše otuđenje od sopstvenih tela je jasno ilustrovano kroz fenomene hronične gojaznosti i anoreksije, kao i kroz izvitoperene, komodifikovane forme seksualnosti kojima nas mediji konstantno bombarduju. Naše otuđenje od drugih ljudi se vidi kroz rasprostranjene rasizam, ksenofobiju i diskriminaciju koje naši vladari nameću, ali koje prihvata i internalizuje i jedan deo radničke klase.
Marks otuđenje vezuje i za pitanje klase. „Ako proizvod rada ne pripada radniku […] to je moguće samo zato što pripada nekom drugom čovjeku izvan radnika.“ Ovaj „čovek izvan radnika“ je kapitalista koji „je radu tuđ i koji se nalazi izvan rada.“
Marks tvrdi da su kapitalista i radnik ili radnica dve strane iste medalje, ali da među njima postoji kritična razlika: „Sopstvenička klasa i klasa proletarijata predstavljaju isto ljudsko samootuđenje. Ali prva klasa se u ovom samootuđenju oseća dobro i podržanom, zna za otuđenje kao za svoju sopstvenu moć i poseduje u njemu privid ljudske egzistencije; druga se oseća u otuđenju uništenom, vidi u njemu svoju nemoć i stvarnost neljudske egzistencije. […] U granicama suprotnosti privatni vlasnik je, dakle, konzervativna, a proleter destruktivna strana.“[7]
Otuđeni rad stoga proizvodi otuđeno društvo, otuđeni svet; svet van kontrole, svet ekstremnog bogatstva i ekstremnog siromaštva; svet u kom ljudskim bićima prete proizvodi i posledice njihovog sopstvenog rada u kojem su oni međusobno otuđeni kao pojedinci i podeljeni i međusobno sukobljeni po osnovu nacije i klase, rasizma, seksizma i verske mržnje. Svet u kojem je sve, od hleba i vode do seksa, umetnosti, zdravlja i obrazovanja pretvoreno u tipove robe koje milioni ljudi ne mogu sebi da priušte.
Jednom rečju, otuđenje proizvodi svet u kom mi danas živimo – svet koji mora da se promeni ako ljudski rod želi da preživi i da živi slobodnim životom dostojnim čoveka.
[1] Prevod preuzet iz časopisa Lipar, godina 10, br 38/40, 2009. U originalu:
I wander thro’ each charter’d street,
Near where the charter’d Thames does flow,
And mark in every face I meet
Marks of weakness, marks of woe.
In every cry of every Man,
In every Infant’s cry of fear,
In every voice, in every ban,
The mind-forg’d manacles I hear.
(William Blake, “London”, 1794)
[2] Karl Marks, Ekonomsko-filozofski spisi iz 1844. godine; poglavlje: Otuđeni rad.
[3] Svi Marksovi citati u delu poglavlja posvećenom otuđenju preuzeti su iz poglavlja Ekonomsko-filozofskih spisa koje se bavi tom temom, osim tamo gde je drugačije naglašeno. (op. prev.)
[4] Najjednostavnije rečeno, rad za drugog „u zamenu“ za najamninu, odnosno platu. (op. prev.)
[5] Karl Marks i Fridrih Engels, Nemačka ideologija; poglavlje: Fojerbah, str 19.
[6] Vidi, na primer, John Bellamy Foster, Brett Clark and Richard York, The Ecological Rift: Capitalism’s War on the Earth, New York, 2010. (op. aut.)
[7] Marks, K. i Engels, F. (1964) Sveta porodica, Kultura, Beograd, str 37. Nažalost nismo uspeli da nađemo prevod ovog dela na srpskohrvatski jezik na internetu pa smo bili primorani da ovaj citat navedemo „akademski“. (op. prev.)