Balkansko poluostrvo je vrlo često definisano kao periferno istorijsko područje u geostrateškom smislu, koje je primalo uticaje sa strane i predstavljalo teren, često pomoćni, na kome su se ukrštali tokovi čija su ishodišta izvan domašaja i vidokruga stanovnika ove velike evropske periferije. Često su balkanski narodi nekritički i bez zadrške prihvatali političke i društvene koncepte velikih zemalja Evrope, umnogome svodeći velike ideje na meru palanačke skučenosti balkanskih političara, poništavajući modernizacijske i razvojne efekte stranih uticaja, olakšavajući posao velikim silama koje su Balkan doživljavale kao svoj kolonijalni plen.
Na slici je Riga od Fere. Vladimir Jevtić sa osvrtom na istoriju Balkana.
Slabljenje Osmanskog carstva tokom 18. i 19. veka dovodi strane sile na Balkan, koje se nadaju podeli i preuzimanju teritorija nekadašnje vodeće svetske sile. Otvara se Istočno pitanje, jedno od najkompleksnijih i najdugotrajnijih pitanja evropske istorije u novom veku. Otvaranje Istočnog pitanja dovešće do politilčke emancipacije i uključivanja balkanskih naroda u evropski politički poredak, ali i do velikih sukoba i trvenja, zbog kojih će u političku terminologiju biti uveden pojam „balkanizacija“. Ovim pojmom označava se politička rascepkanost i sindrom naglašavanja malih razlika.
Ideje Francuske revolucije brzo su implementirane među balkanskim narodima i dovele su do stvaranja političkih i društvenih pokreta koji će do druge polovine 19. veka uglavnom zaokružiti nacionalno i državno konstituisanje balkanskih nacija. Istovremeno dolazi do oslobađanja od nasleđa osmanskog feudalizma i prihvatanja savremene koncepcije države.
Međutim, razvoj društva nije istom dinamikom pratio razvoj političkih zajednica. Balkanska društva ostala su u velikoj meri ruralna, zatvorena u uske etničke okvire, bez razvijene privrede, sa skučenim pogledima na tok istorije, naročito od strane društvene elite, koja je sva odreda, tokom 19. veka uticala na formiranje svesti o istorijskoj ekskluzivnosti sopstvene zajednice i o presudnom istorijskom trenutku u kome ta ekskluzivnost treba da se realizuje.
Svaki balkanski narod je, umesto svesti o zajedničkim interesima i sličnim problemima sa kojima se suočavaju, formirao sopstvenu mitologiju zasnovanu na snovima o srednjovekovnom carstvu, koje je neophodno obnoviti na račun suseda. Grci, Srbi i Bugari su u drugoj polovini 19. i početkom 20. veka upregnuli sve svoje snage kako bi ostvarili srednjevokovne snove i zagospodarili Balkanom. Pri tome su te susede i dojučerašnje saveznike protiv osmanlija tretirali kao najljuće neprijatelje. Svaki balkanski narod nadao se podršci velikih sila, prije svih Austrougarske i Rusije, koje su imale najdirektnije interese na Balkanu. One su zavađene balkanske narode instrumentalizovale u skladu sa svojim imperijalnim interesima. Ideje o prosperitetnoj zajednici balkanskih naroda, koje su zagovarali mnogi progresivni umovi tokom 19. veka, bile su potisnute imperijalnim ambicijama balkanskih naroda, koji su u doba imperijalizma pokušali da, po ugledu na velike evropske narode, realizuju svoje velikodržavne fantazije. Stotine hiljada žrtava u bratoubilačkim borbama tokom Balkanskih i Prvog svetskog rata pokazale su sav besmisao i grotesknost imperijalnih snova malih balkanskih nacija.
Dvadeseti vek donosi znatne promene u političkoj geografiji Balkanskog poluostrva – rešava se srpsko-bugarski konflikt oko Makedonije. Srbi i Bugari konačno prestaju da budu „najljući dušmani“. Bugari unekoliko izlaze iz ove matrice, pošto su manje-više rešili velika teritorijalna pitanja. Što se Srba tiče, barjak „vekovnih neprijatelja” preuzimaju najpre Albanci, koji ga sa neznatnim prekidima nose do danas, a u drugoj polovini 20. veka u tu kolonu svrstavaju se i Hrvati. Stvaranjem Turske republike otvara se i tursko-grčki konflikt, koji nije rešen do danas i koji će takođe značajno dolivati ulje na vatru trvenja i međusobica balkanskih naroda. Stvaranje jugoslovenske kraljevine moglo je da pruži drugačiji model u rešavanju nacionalnog pitanja na Balkanu, barem što se slovenskih naroda tiče. No, prva Jugoslavija je svoju šansu ispustila u unutrašnjim međunacionalnim konfliktima između Srba i Hrvata oko uređenja zajedničke države. Srbi su, naime, zajedničku državu videli kao proširenu Srbiju u kojoj će i dalje glavnu reč voditi srbijanski političari i žandari, dok su Hrvati odlučno tražili autonomiju Hrvatske u federalnoj zajednici, pozivajući se na istorijsko pravo i neprekinut kontinuitet državnosti od ranog srednjeg veka.
Drugi svetski rat razbuktava šovinističko ludilo širom poluostrva i dovodi do neverovatno masovnih i podjednako brutalnih zločina nad civilima, čija je jedina krivica bila ime i veroispovest, pogrešna u odnosu na onoga ko je bio u prilici da izvrši zločin. U takvim prilikama, činilo se da je bilo kakvo zajedništvo nemoguće nakon tolikih zločina i eskalacije mržnje. Tek vizionarska posvećenost i odlučnost KPJ i NOP-a dovodi do stvaranja nove socijalističke Jugoslavije na bazi ideje o bratstvu i jednakosti naroda koji u njoj žive, a nasuprot starim elitama koje su se hranile međusobnim konfliktima.
Uprkos nesumnjivom prosperitetu svih njenih stanovnika, SFRJ nije postala model zajedništva, jer okolnosti iz druge polovina 20. veka, zbog blokovske podele i jugoslovenskog nesvrstavanja, nisu išle na ruku opštebalkanskom jedinstvu.
Krvavi raspad Jugoslavije devedesetih, uzrokovan, pre svega, devetnaestovekovnim velikodržavnim atavizmima srpskih elita, vraća zapadni deo poluostrva direktno u 19. vek, u doba kada su se vodile žestoke rasprave o istorijskom pravu na određene oblasti. U tom duhu negiralo se postojanje čitavih etničkih grupa i naroda. Krvavi zločini, motivisani etničkom mržnjom, imali su za cilj da stanje stvari na terenu saobraze stanju u usijanim glavama nazadnih kreatora istorije – iz 20. u 19. vek.
Ratovi devedesetih i trijumf neoliberalnog kapitalizma uzrokovali su raspad društvene strukture u najvećem broju balkanskih zemalja. Razaranje ideje o jednakosti dovelo je do drastične preraspodele društvenog bogatstva u korist manjine, čiji se pojedini predstavnici ubrajaju među najbogatije u Evropi, dok je velika većina stanovništva gurnuta u materijalnu i duhovnu bedu. Tako je prostor Balkana smešten među zemlje tzv. trećeg sveta, čime je postao lak plen najgorih formi kapitaističkog izrabljivanja. Razaranje privrede, tranziciona pljačka i dugotrajna politička nestabinost, učinili su siromaštvo endemskim. To je bila odlična prilika za razne špekulacije krupnog kapitala. Razne domaće i inostrane banke, kao i druge finansijske institucije, u proteklim decenijama razmnožile su se do neslućenih razmera, obećavajući investicije i nova radna mesta, a suštinski su kapital ulagale u potrošnju, izvlačeći putem lihvarskih kamata sav višak vrednosti, tj. generišući sve dublje siromaštvo. Odsustvo institucija zaduženih za zaštitu javnog interesa i endemska korupcija dovele su do sprege domaće političke elite sa predstavnicima špekulativnog kapitala. Tako je stvorena nova klasa koja sada nastoji da zaštiti svoje interese i pozicije moći, preuzimajući kontrolu nad javnim i društvenim životom balkanskih naroda, gušenjem osnovnih ljudskih sloboda i prava, na koje su se pozivali u pohodu na vlast.
U poslednje vreme svedoci smo nemilosrdnih nasrtaja na slobodu medija u Bosni i Hercegovini, difamacije opozicionih aktivistkinja i aktivista u Srbiji i Crnoj Gori, neverovatne tabloidizacije medija i pokušaja stvaranja kulta ličnosti u Srbiji, brutalnih nasrtaja na slobodu univerziteta u Makedoniji, pokušaja na raznim stranama da se cenzuriše internet, a aktivnost na društvenim mrežama stavi pod kontrolu. Svedoci smo zajedničkih napora svih političkih subjekata u regionu, bez obzira na ideološki predznak, da smanje prava radnika i devastiraju ulogu socijalne države sledeći diktat međunarodnih finansijskih institucija i interesa elite, koji državu tretiraju kao privatno preduzeće, orijentisano isključivo na profit.
Takva politika dovela je do sloma Grčke, najrazvijenije balkanske države, ali je dovela i do reakcije društva koje nastoji da se suprotstavi i politiku vrati u okvire nečega što se definiše kao javni interes. Najviši izraz tog htenja jeste koalicija Siriza, koja je uspela da definiše alternative neoliberalnoj paradigmi. Kao takva, postavila je putokaz sličnim pokretima širom evropskog kontinenta. U zavisnosti od njene dalje političke sudbine, Siriza bi mogla da postane model organizovanja za slične pokrete širom balkanskog poluostrva, čime bi balkanski narodi bili u prilici da daju jedinstven odgovor na istorijske okolnosti koje su im svima zajedničke.
Jedan od mogućih odgovora svakako bi bilo reaktiviranje stare ideje o političkoj i ekonomskoj zajednici balkanskih naroda, koju je Tucović nazivao Balkanskom federacijom. Ova ideja javlja se još od sredine 19. veka, među mnogim ideolozima nacionalnih pokreta naroda u Osmanskom carstvu, pa čak i u glavama pojedinih vladara – srbijanskog kneza Mihaila, crnogorskog knjaza Nikole. Ova ideja postajala bi aktuelna u trenucima kada bi se balkanski narodi našli istovremeno pritisnuti od strane neke velike sile, a napuštali bi je čim bi neposredna opasnost popustila, radije se vraćajući zavojevačkim idejama o dominaciji nad ostalima na Poluostrvu.
Kada se razmišlja o nekakvoj balkanskoj zajednici, padaju na um najpre zamršena istorijska i teritorijalna pitanja među balkanskim narodima, zbog kojih se poltička zajednica čini teško ostvarivom. Naročit problem u ovom trenutku pravi nedovoljno prevaziđeno nasleđe ratova devedesetih i etničke mržnje proistekle iz njih, zbog kojih se izuzetno teško probija svest o zajedničkim interesima, recimo Hrvata, Bošnjaka i Srba, ili Srba i Albanaca. Ideja balkanske zajednice danas verovatno ne bi imala u prvom planu političko-bezbednosni aspect, koji je imala u prošlosti, kao brana imperijalnim prodorima velikih sila, ali direktna, ekonomska korist koju bi narodi Balkana imali od njene realizacije, nesumnjiva je. Sprovođenjem odgovarajućih mera, kojima bi se usaglasio sistem propisa, te poreska, pogranična, carinska, infrastrukturna i razvojna politika na čitavom balkanskom prostoru, umesto sada rascepkanih, malih i nevažnih privrednih celina, došlo bi do stvaranja većeg, ujedinjenog privrednog prostora. Takav prostor, veličine Nemačke, postao bi važno ekonomsko područje sa kojim bi se moralo ozbiljno računati u evropskim i vanevropskim okvirima.
Stvaranje jedinstvenog ekonomskog sistema dovelo bi do zajedničkog upravljanje granicama, smanjenja njihovog obima i značaja, a time i otvaranja za nesmetan saobraćaj i privredni promet. To bi smanjilo mogućnosti za korupciju carinskih i graničnih organa, koje balkanske granice danas čine dosta poroznim i ranjivim. Ostvarivanje jedinstvenog privrednog prostora pružilo bi šansu stanovnicima Poluostrva da privredu, a time i politiku, uzmu u svoje ruke. To bi značilo da balkanski narodi konačno prestaju da budu prostor za realizovanje kratkoročnih ciljeva špekulativnog kapitala, koji se pojavljuje uz bučne najave i fanfare, a odlazi nakon temeljnog isisavanja vrednosti zauzetog područja, ostavljajući privredu „domaćina“ u ruševinama.