9) Zaoštrenost nacionalnog pitanja na Balkanu proizvod je kasnog razvoja kapitalizma i interesa velikih sila da u tom regionu postoji sistem rascepkanih i međusobno neprijateljski nastrojenih država.
Kada gledaju Balkan, mnogi stranci vide samo bure baruta i iracionalne etničke mržnje koje bi voleli da zaobiđu – kako fizički, tako i intelektualno. Međutim, narodi Balkana ne razlikuju se od naroda u bilo kom drugom delu sveta, a ogromna nestabilnost regiona može se objasniti samo preko interakcije triju faktora.
Prvi je taj da je čitav ovaj prostor vekovima bio deo Osmanskog carstva (reč „Balkan“ dolazi od turske reči za planinski greben – što je povezano sa geografijom regiona koju čine planine ispresecane visoravnima i kotlinama). S obzirom na to da je bio u sastavu ove imperije, proces izgradnje nacija koji se u ostatku Evrope odvijao od XVI veka zaobišao je Balkan. Od XV do XVII veka Osmansko carstvo bilo je najmoćnija politička snaga na svetu i kontrolisalo je teritoriju veličine antičkog Rimskog carstva, čiju su istočnu prestonicu, Konstantinopolj, Osmanlije osvojile. Međutim, od XVIII veka nadalje, osmanski sistem počeo je da propada, što se ubrzalo tokom XIX veka, pretvorivši carstvo u „bolesnika na Bosforu“[1], kako ga je nazvao ruski car Nikolaj I. Sve glavne države na Balkanu nastale su rasparčavanjem Osmanskog carstva (dopunjene delovima Austrougarskog i Ruskog carstva). Prema udžbenicima iz kojih se učilo u devetnaestovekovnoj Britaniji, Osmansko carstvo „se od 1672. godine postepeno smanjivalo […] Rusija i Austrija su, uz saglasnost drugih velikih sila, iz njega isecale kraljevstvo po kraljevstvo, državu po državu“.[2]
Unutrašnji i spoljni neprijatelji carstva su njegovu vladavinu tokom XIX veka nazivali „osmanskim“ ili „turskim“ „jarmom“ (ili „zulumom“), napadajući ga kao „necivilizovanu“ i „varvarsku“, „azijsku“, zaostavštinu u Evropi. Sa slabljenjem centralne vlasti i jačanjem lokalnih vođa – koje je u određenim delovima carstva bilo nemoguće razlikovati od bandita – „zulum“ je postajao sve gori. Međutim, opšte uzev, bitno je shvatiti da je, u poređenju sa drugim carstvima, osmanska vlast bila relativno blaga tokom cele svoje istorije. Na Zapadu, na primer, nakon ujedinjenja Španije 1492. godine, u roku od jednog veka proterani su Jevreji (značajan deo njihove zajednice sklonište je potražio na teritoriji Osmanskog carstva, uključujući i njegove balkanske predele), kao i muslimani, dok je tamošnja inkvizicija bila najbrutalnija.
Pod osmanskom vlašću nije postojalo ništa nalik tim pokušajima progona i nasilne homogenizacije. Naprotiv, osmanski vladari bili su spremni da dozvole razvoj različitih religija i postojanje lokalnih specifičnosti, pod uslovom da one ne narušavaju uređenje carstva i da plaćaju danak. Oni su stoga stvorili vladajuću strukturu koja je uključivala relativno autonomne organizacije pod religijskim vođstvom. Ovo je bilo do te mere uspešno da su neke grupe (bez obzira na kasnije tvrdnje o nasilnoj islamizaciji) dobrovoljno prešle u islam i počele da se svesno identifikuju s ciljevima carstva.[3] Sve u svemu, upravo je kompromis sa lokalizmom bio bitan, jer je omogućio diferencijaciju i razvoj i održanje lokalnih tradicija u periodu u kom su one na Zapadu bile suzbijane delovanjem kapitalističkog razvoja i države.[4] Neki od devetnaestovekovnih romantičara tvrdili bi da su se ove tradicije protezale sve do slavnih dana izmišljene srednjovekovne nezavisnosti i, u nekim slučajevima – na primer, Grčke ili Makedonije – čak i ranije, do veličine antičkog sveta. Ipak, ovi rodoslovi nacija nisu bili ništa manje izmišljeni od onih koji su nastali u Zapadnoj Evropi oko figura poput Robina Huda, Vilijema Tela, Jovanke Orleanke, itd.
Drugi element nestabilnosti Balkana jeste erupcija kapitalizma u XIX veku koja je na te prostore prvobitno došla u formi pokazne vežbe. Ekonomski razvoj Zapadne Evrope i, konkretnije, romantičarska vizija Francuske revolucije kao „samoproglašenja“ nacije i „nacije pod oružjem“, doveli su do komešanja inteligencije u Osmanskom carstvu, ali takođe i među zajednicama raseljeničke inteligencije na granicama carstva, što je u prvom periodu bilo čak i bitnije.[5] Sada su nezavisne Srbija, Grčka, Bugarska, Rumunija itd. mogle da krenu onamo kuda su već otišle Britanija i Francuska. Među masom seljačke populacije čiji su životi bili vezani za mesta u kojima su živeli, ovakve vizije slobode nisu imale naročit odjek.[6] Da bi one mogle da se generalizuju, bio je neophodan proboj kapitalizma na terenu, kao i pritisak na državnu moć da podstakne proces nacionalne identifikacije. U drugoj polovini XIX veka, kapitalizam je počeo da temeljno transformiše čitavu istočnu, a naročito jugoistočnu Evropu. Međutim, iako je počeo da razara stare i da stvara nove odnose, nije mu pošlo za rukom da dovede do napretka koji su nacionalisti očekivali uz nezavisnost.[7] Ekonomska nejednakost između zapadne i istočne Evrope (koja se ugrubo merila prema proizvodnji po glavi stanovnika) porasla je sa oko 20% 1800. godine na nekih 60% 1860. godine i na 80% 1900. godine. Takođe, opšti nivo „nacionalne“ integracije bio je niži nego na Zapadu. Međutim, izražen je bio i obrazac nejednakog razvoja po kome su se određeni regioni brže razvijali i povoljnije i bliže uključivali u svetsku ekonomiju.[8] Ovo je dovelo do iživljavanja i tumačenja lokalnih razlika kao uslova superiornosti i inferiornosti, dominacije i tlačenja, što je uskoro postao obrazac za sve države nastale iz Osmanskog carstva. Stoga je „izgradnja nacije“ nezaobilazno podrazumevala dvojni proces uključivanja i isključivanja.
Ovome je potom pridodat i treći element – interesi velikih sila – Britanije, Francuske, Rusije, Austrougarske i, nakon 1870-ih, Nemačke i Italije. Došlo je vreme da se smakne „bolesnik na Bosforu“.[9] Rusija, koja se širila ka jugu i pokušavala da što više proširi teritoriju, gledajući kako da izađe na Sredozemlje, i stoga priželjkujući kontrolu nad Konstantinopoljem i okolnim moreuzima – koja je, pritom, igrala na kartu mita o slovenskoj solidarnosti – imala je veliki interes u uništenju Osmanskog carstva. Tako je i došlo do brojnih rusko-turskih ratova.[10] Međutim, drugim velikim silama rusko osvajanje i kontrola nad ovom teritorijom nisu bili prihvatljivi. One (Austrougarska, Italija) su za sebe priželjkivale strateški položaj koji bi im omogućio da dominiraju nad drugim silama (Britanijom, Francuskom, Nemačkom). Britanija je bila naročito zabrinuta zbog ove kako svom interesu u Jugoistočnoj Evropi, ali i pomorskom putu ka Indiji preko Sredozemnog mora i Sueckog kanala. Sve ovo je dovelo do otvaranja takozvanog Istočnog pitanja, koje je postalo jedna od centralnih tema evropske istorije između 1850. i 1945. godine, ali koje je tokom perioda hladnoratovske podele Evrope za većinu sveta postalo poluzaboravljen istorijski kuriozitet. Kao što je 1924. godine jedan britanski stručnjak rekao Kraljevskom institutu spoljnih poslova u Londonu: „Ne smemo zaboraviti da balkanski problem nije taj koji će grad biti srpski, a koji grčki […] već taj koja evropska rasa će na kraju držati kapije između Evrope i Azije i kontrolisati sudbinu Evrope.“[11]
Razmere igara moći koje su usledile povremeno su bile neverovatne. Rusija bi u jednom trenutku napala Osmansko carstvo „podržavajući slovenske narode“; Potom bi odlučila da joj je prežitak oslabljenog carstva u većem interesu od njegovog potpunog uništenja; Zatim bi ga opet napala, strahujući da bi nove, nezavisne države na Balkanu mogle da postanu previše nezavisne i da priprete njenim interesima u regionu.[12] Ništa manje nisu činile ni Britanija i Francuska, za koje je Osmansko carstvo malo-malo bilo tlačitelj hrišćana, da bi ga u drugim okolnostima podržale kao boljeg garanta svojih interesa na Balkanu i širom Sredozemlja nego što bi to bio region pod ruskom kontrolom; Potom, kako su različite grupe pod Osmanskim carstvom počele sve snažnije da zahtevaju nezavisnost, one su počele da podržavaju cepanje Balkana na međusobno konkurentske države (balkanizacija) sklone međusobnim sukobima, a na koje su se rivalske velike sile mogle osloniti u očuvanju i sprovođenju svojih interesa. Sa zaoštravanjem konkurencije, svaka od sila, kojima se nakon 1870-ih priključuju i novoformirane Italija i Nemačka, pokušava da održi prisustvo na nekom delu Balkana. Naročito je nemački imperijalizam, priželjkujući za sebe poziciju dominantne sile u regionu, počeo da razmišlja o širenju na jugoistok kako mu je moć rasla pre 1914. godine, a potom opet i pod Hitlerom 1930-ih. Tokom 1920-ih, Musolini mu je utabao stazu, a potom prihvatio ulogu ratobornog manjinskog partnera.
[1] U originalu stoji „the sick man of Europe“ – „bolesnik Evrope“. (Prim. prev.)
[2] J. Micklejohn, A New Comparative Geography (London 1889), str. 184.
[3] Oko ovakvih konverzija vodi se usijana istorijska rasprava, jer su one za nacionalističku istoriografiju centralna tačka povesti „potlačenog naroda“ i, samim time, morale su biti nasilne. Engleski odnosi sa Osmanskim carstvom tokom XVI i XVII veka na zanimljiv način rasvetljuju ovo pitanje i možda otkrivaju stvarno stanje stvari, jer postoji nekoliko primera Engleza u inostranstvu za koje je Osmansko carstvo bilo primamljive boravište od tadašnje Engleske – moćni šesnaestovekovni evnuh, Hasan Aga, bio je zapravo Semson Rouli iz Grejt Jarmuta; u alžirskom delu carstva, ispostavilo se da je dželat jednog mavarskog kralja bio Abd-es-Salaam, odnosno čovek po imenu Absalom, nekadašnji mesar iz Engleske; jedan od janjičarskih generala bio je islamski konvertit pod imenom Ingliz Mustafa (koji je bio rođen u Škotskoj). Godine 1606. engleski konzul u Egiptu zaključio je da mu je osmanski način života dovoljno privlačan da se preobrati u islam. Pola veka kasnije, kada je Čarls Drugi pokušao da plati otkupninu za grupu zarobljenih mornara, njegov izaslanik javio mu je da su svi oni odbili da se vrate u Englesku koja je tada prolazila kroz period restauracije. Budući da su sami prešli u islam, tvrdili su da sa zadovoljstvom „učestvuju u uspesima i napretku Turaka“. Pozitivna tolerancija koja je postojala rame uz rame sa negativnijim aspektima Osmanskog carstva očita je i u tvrdnji pravoslavnog patrijarha jerusalimskog iz 1798. godine da je Osmansko carstvo božanska tvorevina, koju je Bog stvorio da odbrani pravoslavlje od katoličke zaraze sa Zapada.
[4] Videti: C. Harman, The Return of the National Question, u: J. Rees (ed.), Marxism and the New Imperialism (London 1994).
[5] Pogledati odličnu raspravu u L. S. Stavrianos, Antecedents of the Balkan Revolutions of the Nineteenth Century, Journal of Modern History, vol. xix (decembar 1957), str. 335–348. Prve grčke novine izdate su u Beču 1790. godine; u istom gradu počele su da izlaze i srpske novine 1971. godine; prva štampana knjiga na bugarskom jeziku izdata je u Kneževini Vlaškoj 1806. godine. Novi Sad, koji je tada bio u mađarskom delu Austrougarskog carstva, bio je poznat kao „srpska Atina“. Grupe u dijaspori u SAD i Evropi i dan-danas vrše direktan uticaj na unutrašnju politiku na Balkanu.
[6] Većinski nepismeno seljaštvo bilo je usmereno na lokalna pitanja – čak su i njihove vođe često imale problem da se identifikuju sa nacionalnim težnjama i mitovima, iako su intelektualne vođe nacionalizma rado pokušavale da ih iskoriste. Tokom grčke borbe za nezavisnost tokom 1820-ih godina, jedan intelektualac opisao je poznatog seljačkog hajdučkog vođu Nikocarasa kao pandana Ahilu, da bi nakon toga zapisao da je „Nikocaras bio duboko uvređen time što je upoređen sa nepoznatim čovekom. ‘Kakva je ovo glupost’, rezignirano je upitao, ‘i ko je taj Ahil? Da li je Ahilova puška ubila mnogo ljudi?’“ – navedeno iz ibid. U vremenima koja su usledila državno obrazovanje postaralo se za to da nacionalni mitovi postanu opštepoznati. Prema (značajno preteranim – uzevši u obzir istinsku rasprostranjenost obrazovanja u Grčkoj u datom trenutku) navodima jednog Britanca s kraja XIX veka, „u skoro svakom selu je osnovana škola; svake nedelje grčki dečak uči napamet čitave glave Homerovih dela“ (J. Micklejohn, op. cit., str. 189).
[7] Videti diskusiju u: M. Haynes and R. Husan, The State and Market in the Transition Economies: Critical Remarks in the Light of Past History and the Current Experience, Journal of European Economic History, vol. 27 no. 3 (zima 1998), str. 609–644.
[8] D. Aldcroft, Europe’s Third World? The Peripheral Nations, u njegovim Studies in the Inter-War European Economy (Ashgate 1997), str. 196–197.
[9] Mi se ovde bavimo balkanskim pitanjem, ali je Osmansko carstvo na svom vrhuncu obuhvatalo čitav istočni Mediteran, uključujući najveći deo Bliskog istoka i severne Afrike. Skoro pedeset modernih država nastalo je njegovim raspadom – procesom koji je svugde uključivao usklađivanje sukobljenih interesa velikih sila i lokalnih vođa. Za potpun spisak videti: G. Barraclough (ed.), Times World History Atlas (London 1978).
[10] Rusija je ratovala protiv Osmanskog carstva 1735–1739; 1768–1774; 1787–1792; 1806–1812; 1828–1829; 1853–1856 (u okviru Krimskog rata); 1877–1878, 1914–1917 (u okviru Prvog svetskog rata).
[11] E. Durham, The Balkans as a Danger Point, International Affairs (maj 1924), str. 139.
[12] Na kraju Drugog balkanskog rata, ministar i diplomata carske Rusije, Izvolski, pisao je u Parizu, avgusta 1913. godine, vezano za poraz Bugarske, navodne ruske miljenice na Balkanu: „Okolnosti su se okrenule u našu korist. […] Da je Bugarska pobedila u ratu, to bi za nas bilo veoma nepovoljno i opasno. […] Velika Bugarska mogla je da bude osnova za prikrivene bugarske planove za Konstantinopolj“ (citirano u E. Durham, op. cit., str. 143).