10) Lokalni nacionalistički pokreti su oduvek pokušavali da sarađuju sa određenim velikim silama kako bi poboljšali svoju poziciju u odnosu na svoje neprijatelje koje su podržavale druge velike sile
Centralni paradoks nacionalističkog argumenta u XIX veku i kasnije je to što, iako su nacionalistički pokreti pričali u ime „naroda koji čeznu za slobodom“, nikad nisu uspeli da dobiju dovoljno podrške od tih naroda kako bi ostvarili svoje ciljeve. Stoga su najviše nade polagali u pokrete odozgo koji su često naletali na, u najboljem slučaju, nerazumevanje, a u najgorem otpor lokalnog stanovništva. Ti pokreti su se oslanjali na podršku velikih snaga koje su mogle da intervenišu i poguraju ih ka nacionalnoj nezavisnosti.
Budući da su velike sile imale svoje interese i da retko kada nisu bile svesne potencijalno katastrofalnih posledica koje bi mogle da uslede (što je bio slučaj 1914. godine) ako bi se međusobno sukobile, retko kada su dopuštale zemljama koje su zahtevale nacionalnu nezavisnost da dobiju sve što su želele. To je ove takmičarske nacionalizme ostavilo sa nezavršenim projektima Velike Grčke, Velike Srbije, Velike Rumunije, Velike Bugarske i, kasnije, Velike Albanije. Ovi projekti su uključivali otimanje teritorije i stanovništva, kako od Osmanskog i ponekad Austrougarskog carstva, tako i jedni od drugih. Međutim, kako bi se ti ciljevi ispunili, bilo je potrebno stalno se dodvoravati velikim silama u nadi da će neka od njih uspeti da prisili druge da prihvate preraspodelu teritorija.[1]
Grčka, koja je bila na obodu Osmanskog carstva i koju su zapadne sile videle i kao faktor stabilizacije i kao mitsku naslednicu slavne antičke prošlosti, je bila u poziciji da izvanredno igra ovu igru, sa jednim velikim izuzetkom tokom ranih 1920-tih.[2] I Rumunija je uspela da proširi svoju teoritoriju preko krize Balkanskih ratova, tako što je 1916. stala na pobedničku stranu u Prvom svetskom ratu i tako što je, iako se priključila gubitničkoj strani u Drugom svetskom ratu, promenila tu odluku pre nego što je bilo prekasno. Nasuprot njoj, Bugarska je dosta toga izgubila. Iako je bila jedna od pobednica u Prvom balkanskom ratu, protiv nje su se druge države udružile tokom Drugog balkanskog rata. Stala je na gubitničku stranu u Prvom svetskom ratu i ponovila je tu grešku i u Drugom svetskom ratu, kada je, za razliku od Rumunije, promenila strane prekasno i onda kad to više nije uticalo na ishod.
Međutim, ako je formiranje država pod nadzorom velikih sila stvorilo matricu konflikta oko želje za osvajanjem teritorija, isti proces je otvorio vrata unutrašnjoj destabilizaciji koju su unosili nacionalistički pokreti u razvoju (koji su često prećutno podsticani spolja) koji su tvrdili da imaju pravo na otcepljenje i priključenje matici. Ovo je neizbežno dovelo do unutrašnjih „manjinskih“ sukoba u novoformiranim državama u kojima su parametri identiteta bili nejasni. Jedna od posledica tokom međuratnog perioda je bilo to da su, sa kretanjem nacionalističkih pokreta udesno, mnogi od njih potpali pod neodoljiv uticaj italijanskog fašizma i nemačkog nacizma posmatrajući ih i kao uzore i kao saveznike. Ovo se desilo u Albaniji prema italijanskom i u Hrvatskoj prema nemačkom fašizmu. Detaljni prikaz rasta balkanskih država, njihovih ratova i teritorijalnih pretenzija i kontra-pretenzija koji su stvorili krvavu istoriju regiona kog su ove snage šamarale nalazi se u Dodatku 1.
Još jedna posledica je bila to da, dok su se vodile borbe raznih grupa oko zajedničkih teritorija, pozicije nacionalističkih pokreta su se oštro menjale. Makedonski slučaj je možda najdramatičniji. Nijedna zemlja ni identitet nikad nisu više osporavani.[3] Kompleksnost situacije se vidi u tome kako je termin macédoine ušao u upotrebu u francuskom jeziku u XVIII veku sa značenjem mešavine, što se vidi u frazama macédoine de fruits (voćna salata) i macédoine de légumes (papazjanija). Takođe se vidi i u različitim (i sukobljenim) idejama makedonske teritorije i njene istinske lokacije. U svakom slučaju, potraga za nekakvom iskonskom Makedonijom koja bi bila deo nekakvog drevnog rodoslova nema nikakvog smisla, već se bolje može objasniti kroz interakciju velikih sila i lokalnih država sa disidentskim nacionalističkim grupama koje su nastojale da sebi stvore prostor za delovanje.
Za grčki nacionalizam, termin „Makedonija“ je oduvek predstavljao deo drevnog nasleđa grčke države koja se proteže kroz prošlost sve do Aleksandra Makedonskog, a teritorija koja bi nosila ovo nasleđe je uvek bila predmet spekulacije. Regija na kojoj je živeo narod čije vođe su tvrdile da su Makedonci je pripojena Jugoslaviji 1918. godine, da bi se po raspadu te države pojavila kao Bivša Jugoslovenska Republika Makedonija. Ova bizarna fraza je pravno ime nove države zbog toga što je grčko protivljenje sprečilo da se ona prosto nazove Makedonija, što bi ugrozilo aspiracije koje Grčka ima nad tom zemljom.[4] Međutim, s kraja XIX veka, javilo se još jače mišljenje da je Makedonija deo bugarskog nasleđa i da bi njene teritorije trebalo da budu vezane za, odnosno, sastavni deo Bugarske.
Ipak, od 1890-tih, javio se nacionalistički pokret sa bazom u Bugarskoj koji se zalagao za nezavisnu Makedoniju u okviru Balkanske federacije koja bi ujedinila sve navodne makedonske narode. Poznat pod imenom Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija (VMRO), njegova istorija je obeležena udarima koji je pretrpeo posredstvom krvavih obračuna i šire bugarske politike, dopuštajući da bude korišćen kao pijun širih interesa u i izvan regiona. Njegov istorijat ima iznenađujućih sličnosti sa ranim periodom Oslobodilačke vojske Kosova i nudi korisnu viziju o tome kakva može biti njena budućnost. Prema kritičkoj proceni jednog ranijeg socijaliste:
Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija je bila savršen primer degeneracije seljačkog pokreta koji je otpočeo kao pravi revolucionarni pokret, ali čije je vođstvo, umesto da prihvati pomoć u sprovođenju sopstvene politike, postalo voljno da u zamenu za tu pomoć počne da sprovodi politiku onoga ko im je pomoć ukazao. Kominterna je prvobitno pokušala da utiče na to da se VMRO odalji od taktike individualnog terorizma i ka savezu sa masovnim radničkim pokretom. Teroristi su se pocepali oko ovakve politike i međusobno poubijali. Potom je pokret u potpunosti degenerisao postavši kriminalna banda.[5]
Ovakav spoj rivastava velikih sila, međudržavnih konflikata i unutardržavnih konflikata doveli su do toga da najbolji balkanski socijalisti i socijalistkinje, iako su podržavali ideju nacionalnog samoopredeljenja kao opšteg principa, nikad nisu mogli da prosto i nekritički stupe u savez sa nacionalnim zahtevima i nacionalističkim pokretima. Posledica toga bili su olajavanje i napadi sa svih strana na najodlučnije među njima koji su se zalagali za socijalističko rešenje koje bi prevazišlo sukobljene lokalne interese i rivalstva velikih sila. I, koliko god da se u retrospektivi vide jasni propusti, na Balkanu je postojala divljenja vredna istorija socijalističkih argumenata i hrabrosti koja je slabo poznata na Zapadu i kojom bi ovdašnji socijalistički pokret, koji je često padao i na manje ozbiljnim ispitima, mogao da se ozbiljnije pozabavi. Na primer, iako su određeni socijalisti i socijalistkinje podržavali svoje vlade tokom Balkanskih ratova, mnogi među njima nisu. Još spektakularnije, kada je 1914. godine izbio Prvi svetski rat, tobože kako bi se Srbija odbranila od nasilništva Austrougarskog carstva, srbijanski socijalisti i socijalistkinje su hrabro osudili rat kao imperijalistički sukob i zbog toga su strašno propatili. Oni su crpeli inspiraciju ne samo iz opšte vizije internacionalističkog socijalizma, već iz spoznaje da se balkansko pitanje ne može rešiti dokle god Balkan ostaje zatočenik velikih sila i sukobljenih lokalnih velmoža spremnih da nacionalističko huškanje koriste u svom interesu. Sudbini večitih napetosti, nacionalnih sukoba i ratova oni su suprotstavili viziju socijalističke federacije naroda Balkana za koju su se nadali da će omogućiti stvaranje društva u kom će se otkloniti izvori nacionalnih sukoba, napadajući njihove korene u vidu lokalnog i međunarodnog kapitalizma. Međutim, kao i mnogo štošta u socijalizmu XX veka, Staljin i njegove pristaše u Rusiji, kao i sistem koji su uspostavili širom Istočne Evrope nakon 1945. godine, su prvobitno izvitoperili, a onda i uništili ovu nadu za alternativom u vidu saveza slobodnih naroda.
[1] Jedan od termina kojim se ovo naziva je „iredentizam“ – zagovaranje „povratka“ teritorije. Ideja podrazumeva „povratak“ jer nacionalisti veruju da je zemlja uvek bila deo njihove „nacije“. Iredentizam potiče od italijanske reči irrendenta – nepovraćena – i pokazuje težnje koje su italijanski nacionalisti imali ka povratku zemlje sa druge strane Jadranskog mora koju su smatrali italijanskom.
[2]„Grčka […] je mlada sila u usponu na Balkanskom poluostrvu kojoj se osmehuje najsvetlija budućnost.“ Tako se govorilo u devetnaestovekovnoj Britaniji. „Turska je stara, tonuća, očajna i sve manja snaga na poluostrvu; Grčka je mlada, puna nade i u porastu“ (Dž. Mikldžon, op. cit., str 186, 188).
[3]U Osmanskom carstvu teritorija Makedonije oko koje se danas vode rasprave je bila uključena u Solunski, Bitoljski i, ironijom sudbine, Kosovski vilajet.
[4]U Grčkoj su se 1992. godine održali ogromni nacionalistički protesti povodom stvaranja nove nezavisne države iz bivše Jugoslavije koja se nazvala Makedonija. U martu te godine je u Solunu na ulici bilo gotovo milion ljudi. U decembru je isto toliko ljudi bilo na ulicama Atine ispod slogana poput „Makedonija je bila grčka 3000 godina“. Socijalisti i socijalistkinje koji su se hrabro usprotivili ovoj histeriji su bili uhapšeni.
[5]J. Weber,The Balkans, Fourth International (June 1941), p. 145.