Tokom narednih nekoliko nedelja po delovima ćemo objavljivati članak britanskog marksiste Dankana Blekija, „Put u pakao“, prvi put objavljen na zimu 1991. godine u časopisu International Socialism. Ovaj članak originalno smo objavili 2011. godine u svom listu Solidarnost, u pokušaju da doprinesemo razumevanju krvave propasti „jugoslovenskog puta u socijalizam“. Kvalitet jedne analize najbolje se ogleda u tome kako prolazi test vremena – verujemo da je, gotovo trideset godina kasnije, Blekijeva analiza jugoslovenskog sistema i činilaca koji su doveli do njegovog raspada i dalje vredna čitanja.
Nacionalno pitanje
Diskusije o jugoslovenskom nacionalnom pitanju u početku se većinom usredsređuju na komplikacije koje navodno proističu već iz samog broja različitih grupa: dva pisma, šest republika, dvadeset i dve narodnosti i tako dalje. Međutim, krvava priroda današnjeg nacionalizma ne proističe iz takve kulturne raznolikosti, već iz neposrednijih političkih i ekonomskih izvora kanalisanih u nacionalno pitanje. Glavne morfološke greške nije teško pronaći.
I Srbi i Hrvati potomci su slovenskih plemena koja su se u 7. veku doselila u područje severne Jugoslavije. Hrvati su do 1914. godine osam stotina godina živeli pod dominacijom Austrije, dok je većina Srba do 19. veka pet stotina godina živela pod turskom vlašću.[1] Priroda tih carstava ostavila je na ovom području neizbrisiv pečat. Slabost carstava usadila je u Balkan ekonomsku i društvenu zaostalost koju će potom održati francuska, britanska i ruska intervencija. Ta slabost carstava takođe je dovela do osobenog razvoja nacionalizma. Dok je u Zapadnoj Evropi ekonomski razvoj doveo do ujedinjenja teritorija, kočenje balkanskog razvoja i praksa davanja ograničene autonomije pojedinim regionima, koju su sprovodile i austrijska i turska imperija, nužno su doveli do lokalizacije nacionalizama.[2]
Tako su narodi poput Srba i Hrvata, iako veoma sličnog porekla, očuvali zasebne identitete. Pa ipak, tokom čitavog tog dugog razdoblja, Srbi koji su pobegli od Turskog carstva na sever živeli su sa Hrvatima bez trvenja. Sa slabljenjem Turskog carstva sve više je popuštala i njegova stega nad Srbijom, te je država pod seljačkim dinastijama s početka 19. veka de facto stekla nezavisnost, a onda ju je 1878. godine i ozvaničila. Istovremeno je Austrougarska zauzela Bosnu. Ipak, sudbinu srpske države i dalje je prevashodno određivao spoljni svet. Britanci i Rusi videli su u njoj zgodno oružje i protiv Turaka i protiv Austrougara. Zato je, kada je Otomansko carstvo oslabilo, u tom području tri puta izbio rat; prvi je Srbiji doneo nezavisnost, a onda je dvaput došlo do oružanog otimanja oko teritorije, pre nego što će izbiti Prvi svetski rat. Zemlje srednje veličine našle su se u procepu između borbe za oslobođenje od velikih sila i komadanja sopstvene teritorije na uzajamnu štetu i na štetu najmanjih balkanskih naroda.
Razvoj događaja na Balkanu oblikovao je i druge nacije. Slovenci su, poput Hrvata, živeli pod Habzburškim carstvom, uz visok stepen autonomije. Slovenački jezik razlikuje se od srpskohrvatskog, a položaj teritorije na udaljenosti od promenljive linije fronta između Otomanskog i Habzburškog carstva obezbedio je tom području srazmernu homogenost.[3] Možda najizrazitiju grupu na jugoslovenskom tlu predstavlja stanovništvo sa albanskog govornog područja. Albanci nisu potomci Slovena i imaju zasebnu istoriju i kulturu. Većinom su muslimani, mada ima i dosta katolika. I oni su se borili protiv Otomanskog carstva, odupirući mu se u Kosovskoj bitki rame uz rame sa Srbima. Ipak, kao što ćemo videti, zbog svog položaja i istorije, stanovništvo albanskog govornog područja našlo se i pre i posle Drugog svetskog rata u izuzetno podređenom položaju.
Na krajnjem jugu Jugoslavije žive Makedonci, koji imaju zaseban jezik i kulturu. Međutim, i taj narod oblikovali su događaji u čitavom regionu. Oko te teritorije, uklještene između Srbije, Grčke i Bugarske, više puta se vodila borba, grabile su je i raspodeljivale sve strane. Sanstefanskim sporazumom iz 1878. godine pripala je Bugarskoj, da bi kasnije iste godine Berlinskim sporazumom bila odvojena od Bugarske. Turci su ugušili makedonski ustanak iz 1903. godine, a naredne godine teritoriju su počeli da napadaju srpski gerilci. Danas Grčka zvanično poriče postojanje makedonskog naroda, a deo municije srpskog šovinizma je i tvrdnja da su Makedonci „južni Srbi“.
Bosnu i Hercegovinu, u središtu Jugoslavije, danas nastanjuju Srbi, Hrvati i Muslimani. Muslimani tog područja proglašeni su zasebnom nacijom. I oni su Sloveni i govore srpskohrvatski, ali su mnogi potomci onih koji su se u 15. veku preobratili u bogumilsku hrišćansku sektu. Posle turskog zauzimanja te oblasti svi skupa su prihvatili islam.[4] Crna Gora, južno od Srbije, imala je počev od 15. veka nezavisnu državu koja je uspešno odolevala mletačkoj i potom turskoj intervenciji. Ta zasebna istorija dala je Crnogorcima izrazit nacionalni identitet. Oni govore istim jezikom kao Srbi, pa ipak istorija nezavisnosti navodi ih u isti mah na tvrdnje da su zaseban narod i da su poseban deo srpskog naroda. U bitkama s kraja osamdesetih godina srpski nacionalisti igrali su na ovo potonje osećanje kako bi pridobili Crnogorce i okrenuli ih protiv drugih naroda.
Poslednja velika nacionalna grupa su Mađari, koji čine oko petine Autonomne Pokrajine Vojvodine u sastavu Srbije. Kao deo Habzburškog carstva, pokrajina je u 19. veku u velikoj meri bila naseljena Mađarima. Međutim, podsticano je i useljavanje Srba kako bi se stvorila tampon-zona protiv Otomanskog carstva, te je toj zoni u drugoj polovini 19. veka čak nakratko data i autonomija. U posleratnom razdoblju Vojvodina je bila autonomna pokrajina u okviru SR Srbije.
Od ovih ostataka Otomanskog i Habzburškog carstva stvorena je na kraju Prvog svetskog rata Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Zapadne sile, a posebno Britanija, podržale su uspostavljanje te države kao proširenja Kraljevine Srbije, za koju su smatrali da je dobro poslužila njihovim interesima. Međutim, novu državu pozdravili su i hrvatski i slovenački zemljoposednici. Hrvatski zemljoposednici ranije su se oslanjali na Austrougarsko carstvo u gušenju seljačkog otpora. Pošto im je sada pretio opšti ustanak, pozdravili su podršku jedine sile koja je mogla da ih spase – srpske armije. „Viša klasa“ je „apelovala na srpsku armiju da uđe u Hrvatsku–Sloveniju“.[5] Slično tome, slovenački zemljoposednici više su voleli da čitavu svoju teritoriju uključe u novu kraljevinu nego da se izlože opasnosti njene podele između Austrije i Italije.[6]
Bilo kako bilo, u novu državu bila je ugrađena represija nad Hrvatima. Visoki položaji pripali su Srbima, a zabranjeno je pismo koje koriste Hrvati – latinica. Bandama srpskih šovinista, četnicima, date su odrešene ruke da terorišu druge nacije u mešovitim područjima poput Bosne i Hercegovine. Ekonomska kriza navela je kralja Aleksandra da 1929. godine zavede diktaturu, a iste godine je državi dato novo ime, Jugoslavija. U tom razdoblju razvile su se dve izrazite struje hrvatskog nacionalizma. Jedna od njih, ustaška, koja je uglavnom okupljala studente, okrenula se fašizmu. Međutim, daleko širi pokret za proširenje autonomije razvio se među seljaštvom. Taj pokret predstavljala je Seljačka stranka, koja je 1924–25. godine stupila u Profinternu. Ona se zalagala za seljačka prava, ali se isto tako suprotstavila saradnji sa stranim silama koje su želele da iskoriste situaciju za sopstvene ciljeve.
S početkom Drugog svetskog rata i pripajanjem zemlje Silama Osovine 1941. godine, te sile su lako preuzele i iskoristile represiju i podeljenost koju su negovali prvaci i pokrovitelji predratne Jugoslavije (pre svega Britanci). Nemačka, Italija, Mađarska, Albanija i Bugarska dobile su neke delove teritorije, a na drugim su uspostavile kolaboracionističke režime. Najupadljivija je bila Nezavisna Država Hrvatska. Ta država je svoju moć crpla iz Nemačke i Italije, ali su najprljaviji posao obavljale ustaše. Sprovedeno je masovno istrebljivanje Jevreja. Zbrisano je devedeset osam odsto romskog stanovništva.[7] U slučaju hrvatskih Srba, na pokolje su se nadovezivale ponude pomilovanja ako se preobrate u katolicizam.
U međuvremenu su izrastala dva opoziciona pokreta. Prvi, četnički, sastojao se od srpskih oficira koji su se usprotivili kapitulaciji pred Nemačkom. Na njihovo čelo dospeo je prosaveznički monarhista general Mihailović, okrenut predratnoj tradiciji srpske prevlasti. Drugi pokret, partizanski, na čelu sa Komunističkom partijom, imao je za cilj oslobođenje i ponovno ujedinjenje zemlje. Dva činioca omogućila su partizanima da izbiju u prvi plan. Prvi je bilo kolebanje Mihailovića, koji je više puta nudio Nemcima pogodbe. Drugi je bilo uviđanje partizana da će u prvi plan izbiti onaj ko bude u stanju da ujedini zaraćene nacije. Njihova veština navela je Britance da im pruže podršku koju je prethodno uživao Mihailović. Čerčil je naredio: „Utvrdite ko je ubio najviše Nemaca i predložite kako da mu se pomogne da ih pobije još više.“[8]
Tito je postigao impresivan uspeh u izgradnji pokreta koji je ujedinio Srbe, Slovence, Hrvate, Makedonce i druge. Taj pokret ne samo što je dobio oslobodilački rat, već je ostavio neizbrisiv pečat i na posleratnoj državi. Jedno od obeležja bilo je uspostavljanje makedonske republike. Južnu granicu bilo je nemoguće održati bez ustupka Makedoncima. Drugo obeležje bilo je uspostavljanje države u kojoj su odlučno prevaziđene tri decenije sistematske nejednakosti između Srba i Hrvata. To je razlog zbog kog današnje šovinističke etikete moraju da se izvlače iz razdoblja od pre 1945. godine: ni Hrvati ni Srbi ne mogu, za razliku od Albanaca, da tvrde kako su posle Drugog svetskog rata trpeli represiju.
U ekonomskom pogledu Hrvati su prošli bolje od jugoslovenskog proseka. Oni govore srpskohrvatski,[9] jedan od tri zvanična državna jezika (zajedno sa makedonskim i slovenačkim) i jedini zvaničan jezik u armiji. Po tradiciji su dobro zastupljeni u gotovo svim elitnim grupama. Sledeća tabela zastupljenosti raznih nacija u vladajućim krugovima svojih područja pokazuje upadljivu razliku u odnosu na Albance:[10]
ELITNI SEKTORI (ZASTUPLJENOST NACIJE-DOMAĆINA U SVAKOJ REPUBLICI)
| % u ukupnom stanovništvu | % u ukupnoj eliti | |
| Hrvati u Hrvatskoj | 79,4 | 79,8 |
| Muslimani u BiH | 39,6 | 31,1 |
| Mađari u Vojvodini | 21,7 | 14,7 |
| Albanci na Kosovu | 73,7 | 34,5 |
Kao primer tlačenja po nacionalnoj osnovi često se navodi to da su komunisti gušili Katoličku crkvu, a tolerisali Pravoslavnu. Na primer, na kraju Drugog svetskog rata zatvoren je katolički kardinal Stepinac. U tom se tumačenju, međutim, preskače činjenica da je Katolička crkva tokom rata praktično postala krilo fašističke države koju su partizani srušili. Na kraju rata zatvoreni su i brojni pravoslavni kolaboracionisti.[11]
Čuje se čak i bizarno tvrđenje da su Hrvati bili podvrgnuti ekonomskom izrabljivanju. Obično se navode dve teze. Prva je da je posle ukidanja velikog dela savezne i republičke finansijske uprave (sa 42,5 odsto investicija 1963. na 8,8 odsto 1971. godine) kontrola nad finansijama u velikoj meri poverena bankama, koje su se sve nalazile u Beogradu. To, ipak, nije sprečilo Hrvatsku da postane naprednija od Srbije. Drugo, govori se da su Hrvati trpeli tako što su njihova uspešnija preduzeća morala da plaćaju i veći porez![12]
[1] H. Poulton, The Balkans, Minorities and States in Conflict (London, 1990), s. 1.
[2] Ibid, s. 2.
[3] Ibid, s. 35.
[4] Ibid, s. 7.
[5] I. Barać, The National Question in Yugoslavia (Cornell, 1990), s. 1.
[6] Ibid, s. 138.
[7] R. Pearson, National Minorities in Eastern Europe 1848–1945 (London, 1983).
[8] Yugoslavery, n. d., s. 9.
[9] Izgleda da tvrdnja da je srpskohrvatski pre jedan negoli dva jezika dovodi do izvesnog prezira. Razlike između srpske i hrvatske verzije uistinu postoje, ali one su ništa veće od razlika u dijalektima jednog jezika. Glavna razlika je između dva pisma, hrvatskog i srpskog, odnosno latinice i ćirilice, tim redom. Međutim, ni turski nije postao novi jezik kada je 1908. godine zvanično prebačen na latinično pismo. Miša Gleni je zabeležio „Srbija je ustala“ i „Hrvatska je ustala“ kao dva međusobno razumljiva i međusobno neprijateljska pokliča iz 1989. godine. M. Gleny, The Rebirth of History: Eastern Europe in the age of democracy (London, 1990), s. 142.
[10] L. J. Cohen, n. d., s. 303–308.
[11] B. Macfarlane, n. d., s. 78.
[12] Vidi npr. R. Bolland, „Croatian Nationalism“, Socialist Review (Melburn, 1990).