U okviru naše teorijske rubrike objavićemo prevod pamfleta Socijalizam i rat britanskog marksiste Džona Risa. Pred vama se nalazi prvo poglavlje, posvećeno odnosu kapitalizma kao ekonomskog sistema i međunarodnih sukoba.
Kao revolucionarni socijalisti i socijalistkinje u državi koja je u poslednjih dve stotine godina bila žrtva imperijalističkog osvajanja, ali i agresor u lokalnim imperijalističkim sukobima, smatramo da argumenti koje internacionalistička levica ispostavlja, od Lenjina naovamo, imaju neizmerno važnu ulogu u teorijskoj izgradnji kadrova novih generacija. Kao dodatnu literaturu na ovu temu, predlažemo i feljton Teze o ratu na Balkanu koji smo objavili prošle godine.
Linkovi ka ostalim poglavljima: 1, 2, 3, 4.
Predgovor
Ovaj kratki pamflet napisan je 1990. godine kao reakcija na Prvi zalivski rat. Pamflet u četiri dela sažeto iznosi ključne socijalističke argumente: da je rat ukorenjen u kapitalističkom takmičenju; da su vođstva socijaldemokratskih partija po modelu britanske Laburističke partije obično podržavala rat, uprkos protestima njihovog levog krila; da Lenjinov pristup, po kome je poraz „sopstvene“ zemlje manje zlo, predstavlja jedinu pouzdanu zaštitu od šovinizma i patriotizma, koji neminovno prate čak i manje sukobe; te da će jedino socijalističko društvo biti sposobno da konačno i nepovratno zaustavi spiralu rata.
Dvadeset prvi vek ne daje nam razloge da odustanemo od ovog stava – štaviše, on pruža obilje dokaza da je ovaj stav relevantniji nego ikad. Od krvavih katastrofa ratova u Avganistanu i Iraku, preko bombardovanja Libije, do nadmetanja velikih sila oko Gruzije 2008. godine i ukrajinske krize, jasno je da imperijalistički sukob i dalje oblikuje – i razara – naš svet.
Imperijalizam je staro i krvavo čudovište, ali ga njegovi zagovornici i branioci retko otvoreno zastupaju. Naprotiv, još od spasavanja „jadne male Belgije“ od „nemačkog militarizma“ u Prvom svetskom ratu, pa sve do „humanitarnih intervencija“ za oslobađanje „potlačenih muslimanskih žena“ danas, zagovornici imperijalizma uvek ističu najprogresivnije razloge za najvarvarskije krvoproliće. Jedan deo levice uvek se slagao i uvek će se slagati sa takvim argumentima. Ponekad je čak i pojedinima na krajnjoj levici isuviše teško da iznesu argument da su upravo njihovi vladari oni sa najviše krvi na rukama.
Ovaj pamflet ponovo je objavljen u izdanju britanske organizacije Counterfire 2014. godine, u nadi da će nove generacije i same postati deo jedne od najvećih antiratnih era nakon Drugog svetskog rata. Ratni huškači neće mirovati. Ne smemo ni mi.
Kapitalizam i rat
Kapitalističko društvo je najkrvavije i najratobornije u ljudskoj istoriji. Vojske Aleksandra Velikog majušne su u odnosu na broj poginulih u Vijetnamskom ratu. Sve oružje koje su posedovali srednjovekovni krstaši ne bi moglo da u toku jedne nedelje načini štetu koju moderna daisy cutter[1] bomba bačena na Avganistan može da napravi u svega nekoliko sekundi. Samo u ratovima tokom poslednjih sto godina ubijeno je toliko ljudi da bi svet kakav su poznavala ranija vremena nakon takvih razaranja ostao bez ijedne žive duše.
Kapitalizam je od svog rođenja krvoločan, a njegov apetit za krvoprolićem rastao je s godinama. Čim se Engleska, prva kapitalistička država, razračunala sa Čarlsom I i sa starim poretkom, odmah se okrenula masakriranju stanovnika i stanovnica svojih prvih kolonija u Irskoj i na Jamajci.
Američki doseljenici tek što su zbacili jaram britanske vladavine, a već su započeli istrebljenje američkih i kanadskih starosedelaca; Britanci su u međuvremenu pronašli svežu krv za prosipanje u Indiji, Africi i drugde.
Francuska revolucija oslobodila je zemlju od viševekovnog ugnjetavanja monarha i plemstva, ali čim je kapitalistička klasa osigurala svoju poziciju, Napoleonove vojske krenule su u stvaranje imperije, čije poslednje ostatke brane današnje francuske snage.
Kako se industrija širila svetom, ovim prvim kapitalističkim državama su se, u trci za zlato i robove, naftu i opijum, tržišta, jeftinu radnu snagu i stratešku prednost, pridružile i ostale – Nemačka, Japan, Italija, Rusija. Njihovo uzajamno takmičenje dalo nam je Prvi svetski rat. Industrijski razvoj, koji je i stajao iza imperijalističkih rivalstava koja su izazvala rat, ujedno je osigurao da taj rat bude najkrvaviji u dotadašnjoj ljudskoj istoriji.
Oružje za masovno uništenje, koje je bilo nezamislivo pre razvoja industrije, sada je ubijalo milione. Tenkovi i mitraljezi, bojni gasovi i avijacija učinili su ovaj rat prvim u kojem su većina poginulih bile žrtve drugih vojnika, a ne bolesti. Samo Britanci izgubili su 20.000 ljudi tokom jednog jedinog dana bitke na Somi, a milion ljudi tokom sve četiri godine rata. S obzirom na to da je kapitalistička industrija izazvala rat, ona je morala i da ga održava. Preusmeravanja u ratnu industriju, cenzura, regrutacija civila i bombardovanje gradova učinili su ovo prvim totalnim ratom: ratom koji se vodio kako kod kuće tako i na bojnom polju.
Prvi svetski rat ničim nije doprineo razrešenju krize koja je do njega i dovela. Ekonomske krize kapitalizma su se nastavile, a sile koje su se kasnije uključile u imperijalističko nadmetanje nastojale su da prevaziđu granice koje su stare sile postavile. Drugi svetski rat izbio je svega dvadeset godina nakon mirovne konferencije koja je trebalo da uspostavi novi međunarodni poredak.
Nove ratne godine pokazale su se kao još opscenije od Prvog svetskog rata. Još više života odnelo je još strašnije oružje, što je kulminiralo američkim bacanjem atomske bombe na već poraženi Japan. Civili su više nego ikada bili meta napada, o čemu svedoči tzv. tepih-bombardovanje[2] Drezdena i drugih nemačkih gradova od strane Britanije. Samo Rusija izgubila je 20 miliona ljudi.
Odmah po završetku ovog rata velike sile otresle su prašinu sa sebe i počele da se pripremaju za sledeći. Ulaganje u naoružanje dostiglo je neviđene razmere. Nacistički raketni naučnici brzo su dovedeni u SAD i Britaniju kako bi pomogli u usavršavanju oružja na čijem razvoju su počeli da rade pod Hitlerom. U roku od pet godina pokrenut je Korejski rat, koji je odneo milion i po života. Ni deset godina kasnije započet je Vijetnamski rat, u kome je poginulo 55.000 američkih vojnika. Vijetnamska borba za oslobođenje na kraju je koštala dva i po miliona duša – umnogome života seljaka koje su ubili američki vojnici, tepih-bombe i napalm. Milioni ljudi umrli su u Iraku usled sankcija i Prvog i Drugog zalivskog rata.
Međutim, Koreja, Vijetnam i Irak samo su najpoznatiji ratovi koji su izbili u svetu nakon proslave mira 1945. godine. Svet, zapravo, nijedan dan nakon 1945. godine nije bio u miru. Generali i industrija naoružanja imali su pune ruke posla u preko osamdeset ratova nakon Drugog svetskog. Bilans mrtvih broji između 15 i 30 miliona ljudi. I dan-danas, oko deset zemalja je u ratu.
Uz to, broj žrtava ne može se jednostavno utvrditi zbrajanjem samo onih ubijenih bombama i puškama. Milioni izbeglica danas napuštaju svoje domove i svoje zemlje. To je seoba veća od horde beskućnika koja je tumarala Evropom nakon Drugog svetskog rata.
Čak i onda kada nijedan metak ne bude ispaljen, nebrojene milijarde koje se ulivaju u vojnu industriju znače da svakog dana bebe i stari, bolesni i beskućnici, siromašni i raseljeni umiru jer su sredstva za spas njihovih života potrošena na proizvodnju oružja.
Zašto je naš sistem toliko krvav? Zašto razmere pokolja rastu sa svakom sledećom generacijom? Može li postojati kapitalistički sistem bez rata? Ključno obeležje kapitalizma, kako nam desničari stalno govore, jeste konkurencija. Konkurencija gura one koji su najmanje efikasni u propast, kažu nam, tako da preživljavaju samo najprofitabilniji. Preduzeća, bilo da su lokalna prodavnica ili korporacija Ford, neprestano nastoje da nađu nove kupce ili tržišta i jeftinije dobavljače, kao i da svoju radnu snagu plate manje nego konkurencija. „Nacionalni interes“ definiše se kao odbrana „naših“ tržišta i „naše“ industrije.
U udžbenicima iz ekonomije ovo takmičenje prikazuje se kao potpuno miroljubivo, oličeno isključivo u bezličnim operacijama na tržištu. U stvarnosti, ono nikada nije bilo mirno. Kapitalisti se nikada nisu držali pravila, bilo u odnosu prema svojim radnicima i radnicama, bilo prema suparnicima. Unajmljene siledžije ili policija rasturaju sindikalne skupove, a vojska razbija štrajkove. Policija i zakon, mediji i sudovi uvek su na usluzi poslodavcima, osiguravajući da plate ostanu niske, a sindikati ućutkani. Od tolpadlskih mučenika[3] preko Generalnog štrajka iz 1926. do Velikog rudarskog štrajka iz 1984. godine, to je priča o klasnoj borbi u Britaniji.
Kada je u pitanju obračunavanje sa suparnicima, veliki kapitalisti jednako su beskrupulozni. Industrijska špijunaža, nameštanje cena, karteli i monopoli deo su svakodnevnog funkcionisanja sistema. Isto važi i za nasilje. U 17. veku, engleski gusari pljačkali su svoje rivale iz Holandije i Španije. Čim su se britanski kapitalisti dokopali državne moći, izgradili su mornaricu kako bi taj posao obavljala profesionalno. U 18. veku trupe Istočnoindijske kompanije, koje je na kraju podržala država, pokorile su Indiju i proterale suparnike engleskog kapitalizma. U 19. veku britanska vojska i mornarica proširile su imperiju širom Afrike, Azije i Zapadnih Indija (Antila) – sve kako bi britanskim kapitalistima osigurale pristup jeftinim sirovinama, novim tržištima i jeftinoj radnoj snazi.
Sve vreme, ali naročito počevši od kraja 19. veka, britanske snage borile su se ne samo protiv stanovništva u svojim kolonijama, već i protiv svojih rivala iz drugih kapitalističkih sila. Međutim, tokom ovog razdoblja, ekonomska konkurencija između različitih kapitalističkih kompanija promenila je prirodu kapitalizma. Kako je konkurencija dovodila do bankrota najmanje profitabilnih kompanija, one koje su bolje poslovale prisvajale su njihova tržišta i fabrike. Posledično, prosečna veličina preduzeća imala je tendenciju rasta. Kapitalizam se više nije sastojao od velikog broja različitih kompanija koje se takmiče u različitim granama industrije, i postao je sistem u kome jedna ili dve velike kompanije dominiraju u svakoj oblasti. Zapravo, te kompanije često gospodare u više od samo jedne industrijske grane.
Kako su korporacije rasle, sve su više probijale državne granice. Na međunarodnim tržištima dominirali su međunarodni monopoli ili oligopoli. Kako su firme postajale sve veće, rasle su i njihove veze sa državom i njenim oružanim snagama. Multinacionalni kapital zavisi od oružanih snaga države koje će ga odbraniti od suparnika i od narodnih pobuna u zemljama u kojima ima profitabilne investicije, baš kao što se oslanja na policiju da ga zaštiti od svojih radnika i radnica kod kuće.
Kako su korporacije rasle, i država je počela sve više da se meša u to kako se njima upravlja. Naposletku, ako u određenoj zemlji postoji desetak kompanija u avio-industriji ili industriji motornih vozila, država se neće brinuti hoće li neka od njih propasti. Međutim, ako u zemlji postoji samo jedan gigant koji proizvodi motorna vozila ili avione, država ne može nezainteresovano gledati kako on tone.
Ovo se posebno odnosi na industriju oružja. Kapitalisti su često preferirali vlasništvo države – potpuno ili delimično – nad industrijom oružja, baš kao što i konzervativci preferiraju čvrstu državnu kontrolu nad policijom. Funkcionisanje ovih grana kapitalistima je od prevelike važnosti da bi one bile prepuštene hirovima tržišta.
Kako se 19. vek bližio kraju, interesi države i velikog poslovanja postali su isprepletaniji nego ikada ranije. Sam rast industrije značio je da je državi na raspolaganju bilo novo i još strašnije oružje. Kako su sredstva za proizvodnju rasla, tako su se povećavale mogućnosti za proizvodnju sredstava za uništenje. Takođe, za razliku od 17. veka, kada su Holandija i Engleska bile jedine dve kapitalističke države koje su se borile za kolonijalnu vlast, u ovo doba postojalo je mnogo rivalskih velesila – Britanija, Nemačka, Sjedinjene Američke Države, Japan, Italija, Francuska i Rusija.
Marksisti su ovaj sistem nazvali imperijalizmom. On je oblikovao tok 20. veka. U tih sto godina, konkurentske sile međusobno su delile ceo svet iznova i iznova. Ruska država, pod Staljinom i njegovim naslednicima, isto kao i pod carom, bila je imperijalistička velesila. Kratak svetao trenutak, oličen u revoluciji 1917. godine, ugušen je konkurencijom s ostalim imperijalističkim silama.
Industrijalizacija u Rusiji sprovedena je na štetu seljaštva i radničke klase zato što je Staljin bio odlučan da izgradi ekonomsku i vojnu mašineriju koja bi mogla parirati onima iz Nemačke, Britanije i SAD. Ništa ne dokazuje ovu poentu tako snažno kao scena koju je zabeležio Čerčil na kraju Drugog svetskog rata.
Ovaj vođa konzervativaca, koji je dao naredbu za streljanje rudara u Britaniji, sastao se sa grobarom Ruske revolucije kako bi podelili plen. Čerčil je na listu papira napisao da će Rusija imati 90 odsto uticaja u Rumuniji, Britanija 90 odsto u Grčkoj i tako dalje, i gurnuo ga je preko stola prema Staljinu. Kasnije je opisao Staljinovu reakciju: „Uzeo je svoju plavu olovku, krupno štiklirao papir i vratio ga nazad. Sve je bilo rešeno za manje vremena nego što je trebalo da se papir ispiše.“
Ova konkurencija između sila nikada nije okončana. Kršeni su ugovori i mirovni sporazumi. Liga naroda, osnovana radi očuvanja mira nakon Prvog svetskog rata, nije uspela da zaustavi ni uspon fašizma ni izbijanje novog svetskog rata. Ujedinjene nacije, osnovane iz istog razloga nakon Drugog svetskog rata, pokazale su se ili u istoj meri nemoćne kao organizacija koja im je prethodila ili su i same delovale kao oružje rata. Na koji god način da su velike kapitalističke sile pokušale da regulišu vojnu konkurenciju među sobom, to im nikada nije pošlo za rukom.
Konkurencija – težnja za akumuliranjem fabrika, banaka i transportnih postrojenja brže od suparnika – leži u osnovi rata. To je važilo kada se kapitalizam rodio, a tako je i dan-danas, iako su posledice pogubnije nego ikada ranije. Da bismo se kao društvo otarasili rata, moramo se rešiti sistema koji podstiče rat. Da bismo se rešili vojne konkurencije, moramo se rešiti ekonomske konkurencije koja u njoj cveta. Da bi generali bili proterani s bojnog polja, kapitalisti koji ih naoružavaju i u čije ime oni vode bitku moraju biti proterani iz fabrika i državnog aparata.
[1] U pitanju su bombe prvi put testirane tokom Vijetnamskog rata, kako bi se velike površine pod prašumom brzo „očistile“ za potrebe sletanja helikoptera i formiranja artiljerijskih baterija (otuda i naziv daisy cutter – doslovno „sekač belih rada“). (Prim. prev.)
[2] Pojam tepih-bombardovanje odnosi se na zasipanje velikih površina nenavođenim bombama, s ciljem da se na svakom delu izabrane površine načini što veća šteta. Tako se površina „prekriva“ bombama na način na koji se pod prekriva tepihom. (Prim. prev.)
[3] Grupa od šest poljoprivrednih radnika koji su 1834. godine uhapšeni po naduvanim optužnicama i osuđeni na izgnanstvo u Australiju. Stvarni povod njihovog hapšenja bilo je učešće u organizovanju za svoja prava. (Prim. prev.)