Devetog aprila ove godine navršila se 21 godina od smrti Tonija Klifa, britanskog marksiste čiji je rad bio ključan u formiranju teorijske tradicije u kojoj stoji naša organizacija. Tim povodom objavljujemo prevod eseja Džona Risa o Klifovom jedinstvenom doprinosu marksizmu. Esej je izvorno objavljen prošle godine na sajtu britanske marksističke organizacije Counterfire, a mi ćemo ga objavljivati kao feljton svakog četvrtka.
Pre dvadeset godina umro je Toni Klif. On je bio jedan od najistaknutijih vođa revolucionarne levice, a organizacija koju je osnovao, Međunarodni socijalisti (International Socialists, skraćeno IS), koja je 1977. godine promenila ime u Socijalistička radnička partija (Socialist Workers Party, skraćeno SWP), svojevremeno je bila teorijski najoriginalnija i u praksi najuspešnija organizacija na britanskoj krajnjoj levici.
Poslednji put sam o Klifu pisao nakon što je umro, 2000. godine. Dvadeset godina kasnije, pokazalo se da su njegove ideje izdržale test vremena. Evo nekoliko stvari kojih se sećam iz vlastitog iskustva saradnje sa Klifom, a koje su ga činile tako uspešnim revolucionarom.
Iskrenost: nikada ne lažite klasu
Klif je u ličnim odnosima bio jedna od najdirektnijih osoba koje sam ikada upoznao. Međutim, ovde nije reč o ličnoj iskrenosti. On je, naime, zastupao političku iskrenost; utoliko što je nastojao da svaku situaciju predstavi istinito, u skladu sa onime kako ju je sam shvatao – bez preterivanja, ulepšavanja ili prećutkivanja.
Mantra koju je Klif često ponavljao bila je: „Komunisti i komunistkinje nikada ne lažu klasu“. Doduše, ako ne želite da lažete druge, najpre morate biti iskreni prema sebi, a to je teže nego što na prvu loptu deluje. Ako ste revolucionar ili revolucionarka, to znači da ste deo klase eksploatisanih i potlačenih, odnosno da se nalazite u relativno slaboj i nemoćnoj poziciji. Nijedna društvena poluga moći, uticaja ili prestiža ne stoji vam na raspolaganju.
Nemoć pak rađa neiskrenost. Klif je voleo da citira čuvenu izreku lorda Ektona da „moć kvari, a potpuna moć kvari u potpunosti“ – ali obavezno bi dodao i da „potpuna nemoć kvari u potpunosti“.
U slučaju revolucionara i revolucionarki, iz nemoći se mogu roditi dva oblika neiskrenosti: preterani optimizam ili preterani pesimizam, odnosno, neopravdana euforija ili neopravdani očaj. Kako Klif piše u svojoj autobiografiji:
Revolucionari i revolucionarke dužni su da govore istinu, bila ona dobra ili loša – ne samo zato što u suprotnom obmanjuju radnike i radnice kojima se obraćaju, već zato što obmanjuju sami sebe. Bez iskrenog sagledavanja situacije nemoguće je ispravno se orijentisati u odnosu na nju. Previše pesimistična analiza vodi u pasivnost; previše optimistična vodi u avanturizam, što na duže staze rađa razočaranje, koje takođe vodi u pasivnost.
Klif je zagovarao bespoštednu iskrenost u analizi svake političke situacije, jer je to jedini način na koji se mogu eliminisati kako preterano, a neosnovano samopouzdanje, tako i beskorisni, fatalistički pesimizam.
Ono što ostaje nakon tog procesa eliminacije jeste precizna analiza odnosa snaga i slabosti vladajuće i radničke klase, kao i ideja o konkretnim koracima koji se mogu preduzeti kako bi se borba radničke klase vodila unapred (naravno, imajući u vidu pomenuti odnos snaga u datom trenutku).
Tokom pedesetih i šezdesetih godina prošlog veka, kada su staljinizam na Istoku i kapitalizam na Zapadu delovali nepobedivo, Klif je razvio analizu oba ova sistema koja nije ignorisala činjenicu njihove stabilnosti, već́ je nastojala da je objasni. Teorija privrede permanentnog naoružavanja detaljno je objasnila uzroke stabilnosti tadašnjeg zapadnog kapitalizma (kao i reformizma u radničkom pokretu), dok je teorija birokratskog državnog kapitalizma pružila okvir za razumevanje prirode staljinizma. Teorija skrenute permanentne revolucije, usko povezana sa prethodne dve, nastojala je da objasni kako to da se – suprotno predviđanjima Trockijeve teorije permanentne revolucije – tadašnje antikolonijalne revolucije nisu završile socijalističkom transformacijom, već stvaranjem nezavisnih država koje su ipak ostale podređene svetskom tržištu. Kao što je on napisao:
Trojka koju sačinjavaju državni kapitalizam, privreda permanentnog naoružavanja i skrenuta permanentna revolucija predstavlja jedinstvo, totalitet; ona obuhvata promene koje su zadesile čovečanstvo nakon Drugog svetskog rata. Ova trojna teorija potvrđuje trockizam u opštim crtama, ali istovremeno predstavlja i njegovu delimičnu negaciju. Marksizam, kao živa teorija, istovremeno mora da nastavi da se razvija u obliku u kom postoji i da se menja.
Pomenuti teorijski pristupi pokazali su da je svet bio sačinjen od suštinski nestabilnih sistema koji će se na kraju naći u dubokoj krizi – ali tek nakon više decenija. Ovo je bio izvanredan čin teorijske iskrenosti jer je zahtevao izuzetno strpljenje, posvećenost dugoročnoj teorijskoj propagandi kao glavnom obliku aktivnosti, kao i spremnost da se ide protiv uvreženih struja mišljenja – ne samo u društvu uopšte, već i na levici.